Freyr - 01.12.1995, Blaðsíða 26

RITFRCGN
Halldór á Hvanneyri
Eitt stærsta nafn í íslenskri
búnaðarsögu á þessari öld er nafn
Halldórs Vilhjálmssonar, skóla-
stjóra á Hvanneyri. Nú hefur
ævisaga hans verið skráð og er það
ekki vonum fyrr. Nafn Halldórs á
Hvanneyri er sveipað miklum ljóma
í minningunni; glæsimenni til orðs
og æðis, afbragðs námsmaður,
framkvæmdamaður sem skildi eftir
sig mannvirki sem enn gegna
hlutverki sínu, fræðari sem markaði
djúp spor í huga nemenda sinna og
kynnti þeim bestu búnaðarþekkingu
líðandi stundar, brautryðjandi í
búnaðarrannsóknum, einkum fóð-
urfræði, stjórnandi umfangsmikils
búrekstrar og sívökull áhugamaður
um tækninýjungar sem þá héldu
innreið sína.
Bjarni Guðmundsson, kennari á
Hvanneyri, tókst það verk á hendur
að koma þessari sögu til skila við
lesendur og eftirkomendur. Bjami
hefur gengið til þess verks með því
skipulega verklagi sem hann er
kunnur að.
Miklar heimildir eru til um
Halldór á Hvanneyri, bæði í opin-
berum gögnum og í bréfum í
einkaeign. Á dögum Halldórs á
Hvanneyri og reyndar fyrr og
nokkuð lengur voru bréfaskriftir
helsta leið til að koma skilaboðum
milli staða. Jafnframt voru bréf
varðveitt, sagnfræðingum fram-
tíðarinnar til mikils léttis. Bjarni
hefur haft góðan aðgang að bréfa-
söfnum sem vörðuðu Halldór sem
og góða aðstoð ættingja hans við
verkið. Þá er það styrkur hans að
hafa lengi búið á Hvanneyri, notið
sjálfur handarverka Halldórs, horft
af sama bæjarhólnum og hann og
lifað sig inn í umhverfið, auk þess
sem hann hefur notið heimamanna.
í bókinni beitir Bjami mjög þeirri
aðferð að láta heimildimar tala
sjálfar með beinum tilvitnunum og
fylgir verkinu jafnframt ítarleg
heimildaskrá. Annars staðar leggur
hann sjálfur til textann og ljær þá
gjaman svarthvítum myndum heim-
ildanna líf og lit með eigin hug-
sýnum.
Til að færa lesendur enn nær
sögunni er einnig töluvert um að
birtir séu sjálfstæðir kaflar úr
bréfum og bókum sem varða
Halldór og Hvanneyri, en hans
hefur að sjálfsögðu víða verið
minnst.
Hér er ekki ástæða til að rekja efni
Halldórs sögu. Hins vegar er
fróðlegt að líta á hvernig hún fellur
inn í það tímaskeið sögunnar sem
hún gerist á og jafnframt sögu
þjóðarinnar í víðara samhengi.
Víða kemur fram að Halldór á
Hvanneyri hafi verið bæði afar
viljasterkur maður en jafnframt
viðkvæmur. „Hrjúfur og hlýr“ er
hann nefndur í samtímaheimild.
Halldór á Hvanneyri var hinn sterki
leiðtogi sem lét hugsjónir sínar
rætast, átti þátt í fjölmörgum
framfaramálum og var herra yfir lífi
sínu, - en var jafnframt barn síns
tíma. Oft hefur verið talað um
aldamótakynslóðina. Halldór á
Hvanneyri var sannarlega af þeirri
kynslóð, sem kölluð hefur verið
hamingjusamasta kynslóð þjóðar-
innar frá upphafi, kynslóðin sem
lifði þúsund ár á einni mannsævi;
ólst upp við líka verktækni og
húskarlar Ingólfs Arnarsonar beittu
en lét vélamar vinna á efri árum.
Slík bylting kostar vaxtarverki;
sigra og ósigra, gleðistundir og
áföll, fómir voru færðar og lífið lagt
að veði. Skáldin ortu ljóð, alda-
mótaljóð, og kváðu í þjóðina kjark
og dug og þjóðin sótti fyrirmyndir
til fomsagnanna.
Ævi Halldórs á Hvanneyri bar
með sér margar sigurstundir en
einnig ómennska erfiðleika; harð-
æri með bjargarleysi, húsbruna, sem
tók mjög á hann og fjölskyldu hans,
og veikindi.
Halldór var þannig holdgervingur
skipstjórans^ í ljóði Hannesar
Hafsteins, „í hafísnum“, sem leiddi
fley sitt út úr ógöngum en fórnaði
jafnframt lífi sínu, og hann var „hin
ungboma tíð“ sem „vekur storma
og stríð“ í ljóði Einars Bene-
diktssonar.
En líf Halldórs á Hvanneyri á sér
enn dýpri rætur í þjóðarsál
íslendinga. Halldór var hetja með
allri þeirri margræðni sem þjóðin
hefur gætt það orð í aldanna rás.
Hetja er sigurvegari en einnig
eitthvað annað. Hetja er afreks-
maður en einnig eitthvað annað.
Hetjuhugtakið á sér harmrænan
þátt. Hetjur hversdagslífsins geta
hafa búið við krörn og hvers kyns
skort á lífsleiðinni en eru samt
hetjur, því að þær rísa upp úr
umhverfi sínu.
Þuríður fóstra Þorbjöms önguls
sendi rótarhnyðju út í Drangey til
Grettis Ásmundarsonar sem leiddi
til þess að unnið varð á honum.
Rótarhnyðjan í lífi Halldórs á
Hvanneyri var geðrænn sjúkdómur
sem lagðist á konu hans, Svövu
Þórhallsdóttur. og leiddi til skiln-
aðar þeirra. Það var harmurinn í lífi
hetjunnar. Sá harmur var e.t.v. sárari
fyrir það að álagið af því að vera í
forsæti fyrir jafn fjölmennum stað
og Hvanneyri varð viðkvæmri lund
Svövu um megn, einnig að hrjúf-
498 FREYR - 12 '95