Freyr - 01.12.1995, Blaðsíða 32

tilraunum með lifandi dýr sem mismunur þess próteins
sem er í fóðrinu og þess sem skilst út með saur. Þannig
að ekki er tekið tillit til þeirra umbreytinga sem verða
við próteinmeltinguna í vömb.
Fóðurrannsóknir síðustu ára hafa, eins og að framan
greinir, vaipað nýju ljósi á efnaskipti og meltingu
próteina hjá jórturdýrum og meðal annars sýnt fram á
veikleika þess að meta prótein í formi meltanlegs
próteins.
Hvað hafa fóðurrannsóknir leitt í Ijós?
Sérstaða jórturdýra byggist á þeirri umfangsmiklu
örverustarfsemi sem fram fer í vömb, kepp og að
einhverju marki einnig í ristli þeirra. Þar lifir og starfar
aragrúi örvera bæði gerlar, einfrumungar, bakteríur og
sveppir. Þessar lífverur köllum við einu nafni örverur
eða vambarörverur án þess að gera ýkja mikinn
greinarmun á starfsemi einstakra tegunda þó svo að hann
sé í raun nokkur.
Vambarörverurnar lifa við loftfirrt skilyrði (súrefnis-
leysi) og til lífsstarfseminnar þurfa þær fyrst og fremst
vatn og næringu. Þær lifa og starfa best við ákveðinn
kjörhita (30-37°C) og kjörsýrustig (pH 6,0-7,0). Miklar
sveiflur í þessum þáttum valda því að starfsemi þeirra
hægir á sér og afköst minnka.
Upprunalega berast örverumar til vambarinnar með
fóðrinu sem ungviðin fá og einnig verður smit við
munnsnertingu móður og afkvæmis og einnig úr
umhverfinu (gripahúsinu). Ef ungkálfar fá t. a. m. ekki
aðgang að neinu öðru fóðri en mjólk og ef þeim er haldið
frá móður og umhverfi annarra nautgripa berast örverur
ekki með sama hætti til vambarinnar og örveruflóran
þroskast óeðlilega hægt og seint.
Vambarörverumar lifa í sambýli við jórturdýrið en em
algerlega óháðar því að öðru leyti en að þær þurfa
hagstætt umhverfí og næringu sem þær vinna úr fóðrinu
sem jórturdýrið etur. A hinn bóginn er hagur
jórturdýrsins af þessu sambýli sá að örverumar geta nýtt
sér ýmis torleysanleg efnasambönd úr góffóðri, einkum
köfnunarefnis- og kolvetnasambönd sem skepnan sjálf
er ekki fær um að nýta og umbreytt þeim í nýtanleg
næringarefni fyrir jórturdýrið. Þetta skapar þeim
óviðjafnanlega stöðu meðal búfjártegundanna til þess að
nýta gróffóður og umbreyta einföldum og annars
ónýtanlegum efnasamböndum yfir í verðmæta fæðu.
Melting og efnaskipti próteins hjó
jórturdýrum.
Við meltingu í vömb jórturdýra verður umtalsverð
breyting á því fóðri sem skepnan étur. Ef við skoðum
próteinið sérstaklega þá verður óhjákvæmilega umtals-
verð formbreyting á því, fyrst og fremst vegna þess að
vambarörverurnar brjóta niður í smærri einingar allt það
prótein sem þær ráða við og byggja síðan upp prótein í
eigin líkama. Örveruniðurbrotið verður einkum fyrir
tilverknað meltingarhvata sem örverumar sjálfar mynda
og sem vinna á næringarefnum fóðursins. Prótein-
niðurbrotið getur verið í mörgum stigum og gengið
misjafnlega langt. Lokastig í niðurbroti á próteini í vömb
er ammoníak. Á mynd nr. 1 er sýnt myndrænt yfirlit yfir
helstu ferla köfnunarefnissambanda um meltingarveg og
efnaskipti hjá jórturdýrum.
Próteinniöurbrot í vömb ,
Umsetning próteins úr fóðrinu í vömb er í stórum
dráttum tvenns konar:
• Annars vegar er það brotið meira og minna niður (í
ammoníak) af vambarörverunum. Þann hluta köllum
við niðurbrjótanlegan.
• Hins vegar er það svo sá hluti próteinsins sem ekki
brotnar niður og berst til smáþarma á sama formi og
í fóðrinu. Hann köllum við óniðurbrjótanlegan.
Að hve miklu leyti próteinið brotnar niður í vömb er
háð ýmsum þáttum en þó fyrst og fremst eðliseigin-
leikum þess, þ. e. hve uppleysanlegt það er og einnig hve
vel það stendur gegn örveruniðurbroti. Mismunur á milli
fóðurtegunda að þessu leyti getur verið töluverður. Af
öðrum þáttum sem hafa áhrif á niðurbrot próteins má
nefna grastegund, áburðargjöf, sláttutíma, verkunarað-
ferð svo að nokkur dæmi séu nefnd. I mjög grófum
dráttum getum við sagt að prótein úr jurtaríkinu séu að
jafnaði auðniðurbrjótanlegra en prótein úr dýraríkinu.
Þetta þýðir að það verður að mæla próteinniðurbrotið
sérstaklega í hverri einstakri fóðurtegund eða einstökum
fóðurflokkum.
í því skyni hefur verið þróuð aðferð, svokölluð
nylonpokaaðferð, sem byggir í grófum dráttum á því að
fínmöluðu sýni af því fóðri sem mæla á er komið fyrir í
þéttriðnum nylonpokum og þeim komið fyrir í vömb á
kú með vambaropi. Vambaropskýrnar eru aldar á stöðl-
uðu fóðri. Pokarnir eru það þéttriðnir að aðeins vökvi,
vambarörverumar og uppleyst næringarefni komast í
gegn. Pokamir eru síðan fjarlægðir eftir mislangan tíma
í vömb og með því að efnagreina innihaldið í hverjum
poka er fundið út hve mikið af próteini hverfur á
tímaeiningu. Síðan er próteinniðurbrotið reiknað út með
hliðsjón af flæðihraða fóðursins frá vömb og aftur til
smáþarmanna.
í töflu 1 á næstu síðu em sýnd dæmi um niður-
brotshlutfall mælt með nylonpokaaðferðinni í nokkrum
algengum fóðurtegundum.
Vambarörverurnar fjölga sér og vaxa stöðugt.
Örveruniðurbrot fóðurpróteins í vömb gegnir því hlut-
verki að afla þeim sjálfum nauðsynlegrar næringar til
lífsstarfsemi sinnar svo og til uppbyggingar á eigin
líkamsvefjum. Til lífsstarfseminnar geta örverurnar
bæði nýtt amínósýrur og einnig einfaldari köfnunar-
efnissambönd sem eru skepnunni sjálfri algerlega
ónýtanleg. Vitað er að sumar örverutegundir í vömb geta
notað ammoníak og úrefni (urea) sem próteingjafa
eingöngu, en aðrar þurfa amínósýrur og amínó-
sýrukeðjur (peptíð). Þess vegna getur örveruniðurbrot á
próteini í vömb bæði verið til tjóns og hagræðis fyrir
hýsilinn, eftir því hver hin upprunalegu gæði
fóðurpróteinsins eru frá næringarfræðilegum sjónarhóli.
504 FREYR - 12 '95