Freyr - 01.01.2000, Blaðsíða 37

benda til þess að næpan eigi sér
langa sögu við Eystrasalt. A þrett-
ándu öld var ávöxtur þessi farinn
að skipta máli í þjóðarbúskap
Norðurlanda. í lögbókum var
mönnum hótað öllu illu fyrir að
umgangst frjálslega náungans
næpnareit (Norsku lög Magnúsar
lagabætis um 1270). Önnur lög
skylduðu menn til þess að rækta
næpur á hveriu byggðu bóli (Gauta-
lög upp úr 1200).
I sænskum bréfum frá fjórtándu
öld má sjá að næpa hefur verið
ræktuð í stórum stíl í tengslum við
sviðurækt þess tíma. Þá var næpan
fyrst í röðinni og henni sáð í volga
öskuna, en kom var ræktað annað
og þriðja árið. Eftir það var landið
tekið til beitar. Svo gamalgróin var
þessi venja að þegar næpa var rækt-
uð í görðum þótti bráðnauðsynlegt
að hrista sót saman við fræið til
þess að verja ungplöntumar fyrir
sníkjudýmm. Mun sá siður hafa
haldist fram á síðustu öld. í sænsku
bændaalmanaki frá sautjándu öld
em menn snemma vetrar áminntir
um að gæta að rófum sínum í sand-
haugunum og má af því sjá hvemig
uppskeran var geymd (Kulturhist-
orisk leksikon for nordisk middel-
alder).
Þegar kartaflan barst til Norður-
landa á 17. öld dró úr næpurækt til
matar. Undir lok 18. aldar lærðu
Norðurlandabúar af Englendingum
að rækta næpu til fóðurs og fengu
frá þeim stórvaxna stofna. Þá bar
svo við að fóðumæpa var nefnd
„tumip“, í fleirtölu „tumips“, upp á
ensku og er svo enn um öll Norður-
lönd.
Nú mun tími til kominn að snúa
aftur að gulrófunni. í sænskri lækn-
ingabók frá 1538 er í fyrsta sinn
nefnt að til séu tvenns konar rófur,
en Svíar nefna næp-una rófu eins
og áður er sagt. Þessar tvær gerðir
em þar nefndar "rapa" eða rófa og
„napus“ eða langrófa. Sú síðar-
nefnda hefur að öllum líkindum
verið gulrófan og þó varla eins og
hún er nú á dögum. I Aschehougs
leksikon er talið að gulrófan hafi
ekki komið fram fyrr en eftir 1600
og sú gerð sem við þekkjum nú, gul
í sárið, hafi ekki þekkst fyrr en um
1820. Gula litinn er bæði að finna í
næpum og rófum. Hann ræðst af
einum víkjandi erfðavísi og gæti
hafa komið fram við stökkbreyt-
ingu. Gula litnum fylgir aukið A-
vítamín, en breytir að öðm leyti
hvorki bragði né gæðum. Þessi litur
gerir þó ávöxtinn lystugan og er
orðinn einkenni á gulrófunni og
hefur einnig verið fluttur í nokkra
næpustofna sem ætlaðir eru til
manneldis.
Gulrófan er eindregin ræktunar-
planta og þekkist ekki villt. Það og
svo litningafjöldinn em næg rök til
þess að telja hana kynblending
milli káls og næpu eins og áður seg-
ir. Hún hefur fljótt verið tekin fram
yfir næpuna til manneldis, er bæði
þurrefnisríkari en næpan og bragð-
meiri, en gerir lítið meiri kröfur til
sumarhita. Á Norðurlandamálunum
gengur hún undir nafninu „kálrot“
(reyndar „kálroe“ eða „kálrabi“ á
dönsku) í góðu samræmi við upp-
mnann. Eins og áður segir hefur
gulrófan líklega komið fyrst fram í
Svíþjóð. Nafn hennar í enskumæl-
andi löndum styður það einnig, því
að þar heitir hún „swede“ eða
"swedish tumip“ eða með öðmm
orðum sænsk næpa.
Rófur á íslandi
Þrátt fyrir allt það mál sem á
bækur var sett fyrstu aldir Islands-
byggðar fyrirfinnst þar varla orð
um matjurtir. Þrjú föst orðatiltæki
um kál koma þó fyrir: „Ekki er sop-
ið kálið, þótt í ausuna sé komið“
(Þórðar saga hreðu), „Er það vel,
þótt við deilum kálið“ (Grettis
saga) og „Þóttist ég þá drepa feiti í
kál þitt“ (Heims-kringla). Öll þessi
orðatiltæki geta bent til þess að orð-
ið kál hafi verið haft um einhvers
konar grænmetissúpu á þeim tím-
um.
í Laxdælu er nefndur laukagarður
Guðrúnar Ósvífursdóttur á Helga-
felli. Laxdæla er talin rituð þar í
klaustrinu laust eftir 1250 og er rit-
ari þá væntanlega að lýsa garði sem
hann hefur þekkt, að minnsta kosti
af afspurn. Laukagarður er líklega
kenndur við kryddjurtir (graslauk),
en gæti þó hafa verið kálgarður,
enda fylgdi matjurtarækt klaustur-
lífi um öll Norðurlönd. Geta má
þess líka að í orðasafni frá 17. öld
(AM 416 4to) er orðið næpa þýtt
með orðinu laukur.
Þorvaldur Thoroddsen segir í
landfræðisögu sinni að Vísi-Gísli
Magnússon hafi haft kálgarða bæði
á Munkaþverá og Hlíðarenda um
og eftir 1650. Þorkell Vídalín mun
hafa ræktað kálgarð í Görðum um
svipað leyti. Skúli Magnússon
fógeti hafði eftir sögn manna að
kálgarðar, og það stórir, hafi verið
ræktaðir á Þingeyrum og Möðru-
völlum um aldamótin 1700. Þá bjó
á Þingeyrum Lárus Gottrup lög-
maður, danskur að ætt. En um 1730
voru þessir garðar rústir einar. Á
dögum Eggerts Ólafssonar (um
1755) voru 4-5 kálgarðar litlir í
Borgarfirði, 2 á Snæfellsnesi, 3 á
Norðurlandi, engir á Austurlandi,
en nokkrir á Suðurlandi. Jónas á
Hrafnagili telur að á síðari hluta 18.
aldar og í byrjun þeirrar 19. hafi
garðrækt verið hverfandi eða jafn-
vel engin stundum.
Skipulegar heimildir um garð-
rækt á Islandi koma svo fram í svo-
nefndum búnaðarskýrslum. Að
loknum móðuharðindum var sýslu-
mönnum gert skylt að taka saman
skýrslur um landbúnað í hverri
sýslu. Elstu heillegu búnaðarskýrsl-
umar em frá árinu 1791. Þá em
skráðir 698 matjurtagarðar á land-
inu, en jarðir í byggð 5356 alls.
Matjurtagarður hefur þá verið á átt-
unda hverjum bæ. Á nítjándu öld-
inni rís garðræktin svo til vegs og
virðingar. Heimilisgarðar teljast
rúm þrjú þúsund um 1830 og árið
1850 er svo komið að garðar teljast
jafnmargir bæjum í byggð. Ótrúlegt
að vísu, en stendur svo í skýrslun-
um svart á hvítu. Matjurtagörðum
fækkar svo heldur í harðindunum
undir lok aldarinnar. Framan af geta
skýrslumar ekki um stærð matjurta-
FREYR 1/2000 - 33