Freyr - 01.01.2000, Blaðsíða 38

garða og hvergi er nefnt hvað í
þeim hefur verið ræktað. Til að for-
vitnast um næpu- og gulrófnarækt
sérstaklega á nítjándu öld hefur
verið litið í ýmsar aðrar prentaðar
heimildir.
„Epli, næpur og aldinrætur /á
vetrum geymir jörðin,“ kveður
Eggert Ólafsson í Búnaðarbálki
um 1755. Næpur eru nefndar
nokkrum sinnum á 18. öld, en oftar
þegar líður á 19. öldina. Magnús
Ketilsson sýslumaður í Búðardal
nefnir svo kálrætur í bæklingi sín-
um um rækt-unartilraunir 1779 og
er það elsta heim-ild um það orð í
íslensku. í Klausturpóstinum (8.
árg.) frá 1825 er þess getið að safn-
að hafi verið ekki minna en einu
pundi af kálrabífræi. Ingibjörg hús-
freyja á Bessastöðum nefnir líka
kálrabí í bréfí árið 1839. Ef átt er
við gulrófur þegar talað er um kál-
rætur og kálrabí þá eru þetta elstu
samtímaheimildir um gulrófnarækt
hérlendis. Víst er að ekki eru það
næpur því að í Þjóðólfi (15. árg.)
1863 stendur þessi klausa: „Allt
gjafafræið frá stjórninni var að
þessu sinni ekki kálrabí-, heldur
næpnafræ." Orðið gulrófa kemur
svo fyrir í fyrsta sinn í tímaritinu
íslendingi (3. árg.) 1863 og er þá
í eftirfarandi samhengi: „Undir-
jarðarkálrabbinn, sem einnig er
kallaður kálrófa eða gulrófa og
allur almenningur þekkir.“ í þeirri
grein virðist orðið yfirjarðarkál-
rabbi aftur á móti haft um hnúðkál.
I endurminningum manna og
bókum um þjóðlegan fróðleik er
nokkrum sinnum minnst á garð-
yrkju og rófnarækt á 19. öld. Magn-
ús Bjömsson á Syðra-Hóli hefur
þetta að segja í bók sinni Hrakhólar
og höfuðból: „Á fyrra hluta 19.
aldar var á nokkrum stöðum norð-
anlands reynd garðyrkja, ræktaðar
gulrófur og kartöflur. Hún hafði að
vísu verið stunduð nokkuð áður, en
lagst niður að mestu sökum harð-
inda og óáranar. Á Suðurlandi
vegnaði garðyrkjunni betur og í
Viðey vom matjurtagarðar miklir
allt frá dögum Skúla fógeta. Tveir
34- FREYR 1/2000
Vatnsdælir höfðu verið handgengn-
ir Viðeyingum, kynnst háttum
þeirra og búskap og þar með garð-
rækt. Annar var Guðmundur í Ási
og hinn Jón Bjamason í Þórorms-
tungu. Þeir gerðust brautryðjendur
um garðrækt í Vatnsdal og var Jón
þar einkum í fararbroddi.“ Þama er
Magnús að fjalla um árin 1810-40,
eða þar um bil. Bjöm á Brandsstöð-
um getur þess að mest hafi upp-
skeran af garðávöxtum í Þórorms-
tungu á þeim ámm orðið 40 tunnur
„og þótti það ekki lítið búsflag.“
I Eyfellskum sögnum sem Þórður
Tómasson frá Vallnatúni skráði
fjallar hann svo um garðrækt í
heimasveit sinni: „Kálgarðar eiga
sér langa sögu, en lengi vom ein-
göngu ræktaðar í þeim gulrófur.
Sumum þóttu þær raunar best hæfa
á betri borðin, svo sem sýslumanns-
frúnni sem sagði að gulrófur og
smér væri of gott í almúgann. Lengi
háði það rófnaræktinni að fræ
fékkst aðeins frá útlandinu. Fór því
fram hér undir Eyjafjöllum þar til
er Guðmundur Tómasson á Ysta-
Skála hóf að rækta fræ á árunum
1830-40 með svo góðum árangri að
margir Eyfellingar tóku það upp
eftir honum og varð eyfellskt gul-
rófnafræ þá víða þekkt. Eftir því
sem leið á 19. öldina fóm menn að
stækka garða sína smátt og smátt
og réttist þá úr sultarkút þeim sem
legið hafði eins og mara á fólki
fram að þeim tíma.“
Gulrófnarækt hefur líklega verið
nokkuð almenn á Suðurlandi síð-
ustu áratugi 19. aldar. Homafjörður
var afskekkt sveit á þeim ámm, en
rófnarækt hafði þó náð þar fótfestu.
Guðrún Guðmundsdóttir, móðir
Vilmundar landlæknis, segir frá
mikilli rófnarækt á bemskuheimili
sínu á Taðhóli í Nesjum á ámnum
um og eftir 1870. Ekki vantar held-
ur að séra Ámi Þórarinsson muni
eftir gulrófum í Hreppunum í upp-
vexti sínum á sama tíma. Garðyrkja
er ekki oft nefnd í öðrum landshlut-
um í heimildum frá þessum áratug-
um og harðindin undir lok aldarinn-
ar komu illa niður á útsveitum:
„Hinn langi harðindakafli á síðari
hluta 19. aldar, sem varla varð lát á
fyrr en 1890, kippti fótunum undan
þeirri garðrækt, sem fyrir þann tíma
hafði nokkuð risið á legg“, segir Jó-
hann Hjaltason í bók sinni Frá
Djúpi og Ströndum. Víst er og að
Jón Jónsson í Vogum í Mývatns-
sveit átti í miklu basli með garð-
yrkju sína um 1860. Haustið 1863
brást kartöfluuppskeran algjörlega,
en hann gróf hálftunnu af næpum
undan snjó. Til viðbótar má geta
þess að Jakobína Sigurðardóttir
minnist þess að reynt var að rækta
gulrófur og kartöflur í Hælavík á
Homströndum þegar hún var að al-
ast þar upp um 1930, en mistókst
alltaf. „En rófumar urðu svo smáar,
mjóar og fáar, engar kartöflur. Þar
fór það.“ segir Jakobína í bemsku-
minningum sínum.
I ævisögu Sigurðar Sigurðssonar
búnaðarmálastjóra frá Draflastöð-
um í Fnjóskadal er þess getið að
fyrst hafi gulrófur borist inn á það
heimili haustið 1885, en ekki er
sagt hvaðan. Svo er að skilja að
enginn á bænum hafi þá þekkt róf-
ur. Sigurður, sem þá var um ferm-
ingu, gróðursetti tvær þeirra uppi á
fjósþaki undir töðumeis vorið eftir
og bjóst við að þær myndu fjölga
sér eins og kartöflur. Þær bám hins
vegar fræ og var þetta upphaf að
umfangsmikilli garðrækt Sigurðar á
Draflastöðum næsta áratug, meðal
annars við jarðhita. Hann ræktaði
rófufræ og seldi og gaf víða um
sveitir og ýtti undir garðrækt í
Þingeyjarsýslu. Kristján Sigurðs-
son frá Brúsastöðum segir líka frá
stómm og gagnsömum rófugarði á
Stóm-Völlum í Bárðardal árið 1896
og eftir það.
Heimildir em um ræktun á gul-
rófufræi til sölu í Reykjavík á síðari
hluta síðustu aldar. Eufemía Waage
er til vitnis um það, en í endurminn-
ingum sínum gerir hún garðræktar-
áhuga ömmu sinnar að umtalsefni.
Amman var Guðrún Sigríður Lár-
usdóttir Guðjohnsen, fædd 'Knud-
sen, dóttir dansks kaupmanns og
hálfdanskrar konu, fædd 1818. Frú