Freyr - 01.11.2001, Blaðsíða 26

Erfðalindir
í landbúnaði
Erindi frá Ráðunautafundi 2001
Yfirlit
Erfðalindir í land-búnaði eru
grunnur að allri ræktun lands og
búpenings. Útbreiðsla ræktunar og
aðlögun nytjategunda að mismun-
andi loftslagi og landkostum hefúr
leitt til mikillar fjölbreytni sem er
talin til sameiginlegra auðlinda
heimsins. Samningurinn um líf-
fræðilega fjölbreytni kveður á um
ábyrgð þjóða á varðveislu og sjálf-
bærri nýtingu eigin erfðalinda. Þörf
er á stefnumótun um verndun
erfðalinda í landbúnaði á Islandi.
Inngangur
Hugtakið erfðalindir vísar til
verðmæta sem felast i erfðabreyti-
leika lífvera og þeirrar fjölbreytni í
ásýnd og eiginleikum sem erfða-
eiginleikamir skapa. Þetta hugtak á
bæði við um villta náttúru og nytja-
tegundir. Á undanförnum árum
hefur athygli manna beinst að því
hvemig viðhalda megi erfðalindum
heimsins til gagns fyrir framtíðina.
Talið er nauðsynlegt að sporna
gegn því að tegundum fækki og líf-
ríkið verði fábreyttara. Samningur-
inn um líffræðilega fjölbreytni, sem
samþykktur var í Ríó 1992, og
framkvæmdaáætlun hans, svonefnd
Dagskrá 21, fjalla að vemlegu leyti
um vemdun og viðhald erfðabreyti-
leika og sjálfbæra nýtingu erfða-
linda. Þar er litið á þær sem lifandi
náttúruauðlind. Nytjaplöntur og
búpeningur, sem maðurinn hefúr
tekið í þjónustu sína og sem hafa
mótast af sambýlinu við hann, eru
taldar mikilvægustu erfðalindimar.
Nýting erfðalinda og
þróun landbúnaðar
Talið er að maðurinn í núverandi
mynd hafi birst á sjónarsviði sög-
unnar fyrir um 40 þúsund ámm.
Eftir
Emmu Eyþórsdóttur,
Þorsteinn Tómasson
og
Áslaugu Helgadóttur,
Rannsóknastofnun
landbúnaðarins
Hann var þá á svonefndu söfnunar-
og veiðimenningarstigi og dreifðist
fljótt um flestar álfur heims. Fyrir
hartnær 10 þúsund ámm varð sú
meginbreyting í lífsháttum manns-
ins að hann fór að stunda akuryrkju
og kvikijárrækt á afmörkuðum
landsvæðum. Þetta gerbreytti öll-
um forsendum fyrir tilvist manns-
ins og skapaði möguleika á stað-
bundinni búsetu, meira fjölmenni
og öruggari lífsskilyrðum. Þau
samfélög, sem náðu tökum á land-
búnaði, urðu því fljótt öflugri en
veiðimannasamfélögin í næsta ná-
grenni og veldi þeirra breiddist út.
Ræktarplöntur dreifðust með þess-
um hætti á flest byggð ból. Þróunin
var mishröð eftir aðstæðum og teg-
undum lifvera. Til dæmis sýna
fomleifafræðirannsóknir að kom-
ræktin dreifðist ffá upphafssvæði
sínu fyrir botni Miðjarðarhafs um
800 metra á ári og það tók bygg
nær 3000 ár að berast til Danmerk-
ur. Maís, sem einnig á upprana sinn
í hlýju loftslagi, dreifðist hins veg-
ar mun hægar út frá uppranasvæði
sínu vegna takmarkana sem felast í
ljóstillífúnarkerfi tegundarinnar.
Margt bendir til þess að maður-
inn hafi hvarvetna á ferðum sínum
leitað uppi og nýtt sér allar tegundir
dýra og plantna sem unnt var. Það
virðist landfræðileg tilviljun að
fjórar af sex mikilvægustu komteg-
undum heimsins eru upprunnar á
svipuðum slóðum fyrir botni Mið-
jarðarhafs og lögðu þær grandvöll-
inn að þeirri menningu sem þar
þróaðist. Sömuleiðis er það land-
fræðileg tilviljun að algengustu bú-
fjártegundir, s.s. sauðkindin, geitin
og kýrin, eru upprannar á þessum
sömu slóðum. I Ameríku var maís-
inn hins vegar eina plantan sem
hentaði til ræktunar á komi. Er
þetta sennilega skýringin á afger-
andi mun á þróun mannsins í
Evrópu, Asíu og Ameríku. í Amer-
íku eyddu frumbyggjar á veiði-
mannastiginu þeim spendýram sem
hugsanlega hefði mátt temja og er
lamadýrið nánast eina spendýrið
sem tamið hefur verið í þeirri álfu.
Þróunin varð því sú að tiltölulega
fáar tegundir plantna og dýra, sem
hafa dreifst um heim allan, eru
nýttar í landbúnaði. Þær eru undir-
staða þess mikla mannfjölda sem
nú byggir jörðina.
Frá upphafi landbúnaðar hefur
það talist til mestu auóæfa að eiga
aðgang að lífveram sem henta til
ræktunar og gefa af sér nýtanlegar
afúrðir. í öllum hemaði og land-
könnunarleiðöngram var söfnun á
áhugaverðum tegundum eitt mikil-
vægasta viðfangsefnið. Gullið sem
Kólumbus tók með sér frá Ameríku
vakti vissulega athygli. Meiri áhrif
höfðu þó þær nytjategundir sem
hann kom með, svo sem kartöflur
og tómatar. Vegna stöðugs flutn-
ings á áhugaverðu erfðaefni er
staðan sú að landbúnaður í heim-
inum byggir alls staðar að mestu
leyti á tegundum sem eru aðfluttar.
Það er sameiginlegt bæði dýram
og plöntum að tegundir og stofnar
taka miklum breytingum við aðlög-
un að nýju umhveríí og áframhald-
andi ræktun. Við það verða til nýir
stofnar, oft ólíkir þeim uppranalegu.
Þessar breytingar era afleiðingar
26 - FR€VR 11/2001