Freyr - 01.11.2001, Blaðsíða 30

lands hafi breyst að einhverju
leyti. Ræktun nytjaplantna og bú-
ijár er hluti af menningarsögu
landbúnaðarsvæða og hefúr gildi á
við aðra þætti sögunnar.
Staðan í íslenskum
landbúnaði
Hefðbundinn landbúnaður á Is-
landi byggist að verulegu leyti á ís-
lenskum erfðalindum, sérstaklega
búíjárræktin. Ræktun nytjaplantna
hefúr í auknum mæli byggst á að-
fluttum tegundum á undanfomum
áratugum. Samkvæmt ákvæðum
Ríósamningsins er Islendingum
skylt að viðhalda erfðalindum, sem
em sérstakar í landinu, og ber þar
hæst gömlu búfjárkynin sem áður er
getið, sem og íslenskar nytjaplöntur
sem em ekki i ræktun annars staðar.
Yfirleitt má reikna með því að virk
hagnýting erfðalinda sé besta leiðin
til þess að viðhalda þeim og því er
ekki ástæða til að hafa áhyggjur af
tegundum eða stofhum sem em í
almennri ræktun. Ef nýting er lítil
eða engin þarf að vakta tegundina
eða erfðahópinn. Sama má segja ef
innflutningur erfðaefhis af annarri
eða sömu tegund setur innlenda
erfðalind í hættu.
Það plöntuerfðaefni, sem þarf að
varðveita, er tvenns konar. Annars
vegar em eiginlegar ræktarplöntur.
ísland er fullgildur aðili að Nor-
ræna genbankanum. Hlutverk hans
er að varðveita nytjaplöntur af nor-
rænum uppruna. Þar em nú varð-
veittir nokkrir íslenskir stofnar ým-
issa nytjajurta sem teljast sérstakir.
Hins vegar þarf að varðveita villtar
plöntur í íslenskri náttúm og koma
í veg fyrir að innfluttar ryðji þeim
úr vegi. Hverfandi hætta er á að út-
lendar nytjaplöntur, sem einungis
þrífast í ræktuðu landi, ógni inn-
lendum plöntutegundum. Hins veg-
ar er ástæða til að fylgjast náið með
áhrifum útlendra plantna sem dreift
er á útjörð eða í uppgræðslu. Skóg-
rækt byggist nánast alveg á inn-
fluttum tegundum og dæmi em um
að þær séu famar að sá sér. Alaska-
lúpínan hefur reynst aflmikill nýbúi
í íslensku gróðurfari og sett svip
sinn á landið. Viss hætta er á að hún
ógni búsvæðum, svo sem lyngmó-
um á norðanverðu landinu. Ekki
virðist þó stórfelld hætta á að hún
eyði innlendum erfðalindum í ná-
inni framtíð. Því er rétt að vera á
varðbergi þegar plantað er eða sáð
utan eiginlegs ræktarlands. Um-
hverfisráðuneytið hefur nú gefíð út
reglugerð með stoð í nýlegum lög-
um um náttúmvemd sem tekur ein-
mitt á þessum þætti. Er hún sett
með skírskotun í Ríósáttmálann og
er meginmarkmið hennar að koma í
veg fyrir að útlendar plöntutegund-
ir valdi óæskilegum breytingum á
líffræðilegri fjölbreytni í íslenskum
vistkerfum.
Gömlu íslensku búfjárkynin falla
öll undir innlendar erfðalindir sem
þjóðin ber ábyrgð á að viðhalda.
Ástæða er til að vakta geitur og
landnámshænsni sérstaklega sem
og forystuféð og hvetja til fjöl-
breyttari nýtingar þessara stofna
eftir þvi sem unnt er. Einnig hefúr
verið bent á að nauðsynlegt sé að
fýlgjast með sjaldgæfum litum í
búfé og gæta þess að þeir hverfi
ekki. Nokkur félög áhugamanna á
þessu sviði (Geitfjárræktarfélag ís-
lands, Forystufjárræktarfélag Is-
lands, Félag áhugafólks um ræktun
litforóttra hrossa) em starfandi og
er það jákvætt. Hvað varðar „stóm“
ræktunarstofnana, sauðfé, kýr og
hross, þá hefur þeim ekki verið
talin hætta búin. Innflutningur er-
lendra stofna til kynbóta getur hins
vegar breytt þeirri mynd. Enginn
vafí er á því að íslendingum ber
skylda til að vemda þessa gömlu
stofna sérstaklega, án innblöndun-
ar, ef afráðið verður að byggja
framleiðsluna á blönduðum kynj-
um eða ef skipt verður um fram-
leiðslukyn. Þannig er eðlismunur á
innflutningi stofna og tegunda eftir
því hvort innlendum erfðalindum
er stofnað í hættu. Erlendar ræktun-
arplöntur sem þrífast ekki í villtri
náttúru ógna ekki innlendum
plöntutegundum, en öðru máli
gegnir um innblöndun aðflutts
erfðaefnis í búfjárstofna, þannig að
hagnýting innlenda stofnsins verð-
ur ekki lengur sjálfsögð.
Umræða um laxeldi með inn-
fluttum stofnum er af sama meiði.
Nokkur hætta er talin á að eldislax
geti sloppið úr sjókvíum og þannig
blandast villtum laxastofnum og
jafnvel útrýmt þeim. Sú hætta er
mun minni ef innflutti laxinn er al-
inn í kerjum á landi eins og gert
hefúr verið að mestu hingað til.
Rétt er að benda á að stofnar
plantna og dýra, sem hafa verið
kynbættir til ræktunar við íslenskar
aðstæður, t.d. bygg og bleikja, telj-
ast til erfðalinda sem við berum
ábyrgð á til jafns við aðrar erfða-
lindir.
Hér á landi hefúr ekki verið mót-
uð heildarstefna um varðveislu
erfðalinda í landbúnaði. Erfða-
nefnd búíjár hefúr starfað á vegum
landbúnaðarráðuneytisins frá 1984
og er henni ætlað að fylgjast með
og halda skrá um erfðabreytileika
og þróun hans í búfjárstofnum og
ferskvatnsfiskum. Hlutverk og
starfsvið nefndarinnar hefúr ekki
verið tengt formlega við skuld-
bindingar Ríósamningsins og full
þörf er á að endurskilgreina hlut-
verk hennar og móta stefnu sem er
í samræmi við hliðstæða starfsemi í
nágrannalöndunum. Enginn form-
legur vettvangur er um varðveislu
erfðalinda í nytjaplöntum, en ís-
lensk ráðgjafamefnd fyrir Norræna
genbankann hefúr starfað frá 1989.
Lokaorð
Aðild Islands að samningnum
um líffræðilega fjölbreytni og
tengsl landsins við alþjóðlegt sam-
starf, er varðar vemdun erfðalinda,
gera það að verkum að brýnt er að
móta heildarstefnu um varðveislu
erfðalinda í landbúnaði á Islandi.
Áætlanir hafa þegar verið gerðar
eða em í smíðum á hinum Norður-
löndunum og sambærileg áætlana-
gerð þarf að fara fram hér. í þeirri
vinnu þarf að taka tillit til hagnýt-
ingarsjónarmiða sem og menn-
ingar- og umhverfissjónarmiða.
30 - FR€VR 11/2001