Freyr - 01.11.2001, Blaðsíða 29

Gömlu íslensku búfjárkynin falla öll undir innlendar erfðalindir sem þjóðin ber
ábyrgð á að viðhalda. Fjölbreyttir litir eru meðal annars einkenni íslenska kúa-
stofnins. (Freysmynd).
nýtingu erfðalinda. Eitt af höfuðat-
riðum samningsins er að nauðsyn-
legt sé að viðhalda líffræðilegri
fjölbreytni til þess að hægt sé að
hagnýta auðlindina á sjálfbæran
hátt um ókomna framtíð. Þetta á
ekki síst við um erfðalindir í land-
búnaði þar sem ræktun getur orðið
nokkuð einhæf. Það er alls ekki ör-
uggt að sú ræktun haldi ef aðstæður
breytast.
A alþjóðavettvangi er unnið um-
fangsmikið starf um vemdun erfða-
linda. Þar ber e.t.v. hæst stjómam-
efnd FAO um erfðalindir i land-
búnaði (Commission on Genetic
Resources for Food and Agricul-
ture). A vettvangi FAO er unnið að
vemdun erfðalinda í landbúnaði á
heimsvísu, bæði varðandi nytja-
plöntur og búfé. Fleiri alþjóðlegar
stofnanir vinna að þessum málum,
m.a. á vegum Evrópusambandsins
og norrænt samstarf um vemdun
erfðalinda á sér alllanga hefð. fs-
land á aðild bæði að Norræna gen-
bankanum fyrir plöntur (NGB) og
Norræna genbankanum fyrir hús-
dýr. Öll þessi samtök og stofnanir
hafa leitast við að skipuleggja starf-
semi sína í samræmi við ákvæði
Ríósamningsins, þannig að unnið
sé að sömu markmiðum. Samvinna
er einkum fólgin í fræðslustarf-
semi, ásamt söfnun og miðlun upp-
lýsinga um útbreiðslu og eiginleika
erfðalinda víðsvegar um heiminn,
en hverri þjóð er ætluð ábyrgð á
beinum aðgerðum. Nauðsyn þess
að auka matvælaframleiðslu í
heiminum, ekki síst í þróunarlönd-
unum, er áberandi í stefnumörkun
FAO varðandi vemdun erfðalinda.
Mikil áhersla er lögð á nauðsyn
þess að auka nýtingu og ræktun
tegunda sem eru aðlagaðar aðstæð-
um í hverju landi eða heimshluta í
þvi skyni að auka sjálfbæra fram-
leiðslu matvæla.
Samkvæmt ákvæðum samnings-
ins er ríkjum skylt að vemda og
viðhalda eigin erfðalindum og þá
em mörkin sett við tegundir, stofna
eða yrki (afbrigði), sem ekki er að
finna annars staðar með sambæri-
lega aðlögun. Almennt er miðað
við uppmna erfðalindanna. Ríki
hafa því ekki skyldur gagnvart teg-
undum sem upprunnar em annars
staðar, en hafa verið fluttar til
landsins tiltölulega nýlega, og ekki
er ástæða til að ætla að hafi breyst.
A þessu geta að sjálfsögðu verið
undantekningar, t.d. ef tegund eða
stofn hefúr dáið út í uppmnaland-
inu, þannig að eini möguleikinn til
vemdunar er í innflutningslandinu.
Rétt er að gera stutta grein fyrir
röksemdum fyrir nauðsyn þess að
vemda erfðalindir í landbúnaði út
frá sjónarmiðum um hagnýtingu.
Eftirfarandi atriði eru talin skipta
mestu máli í því sambandi:
* Möguleikar til að bregðast við
framtíðarkröfum markaðar fýrir
landbúnaðarafurðir. Á Vestur-
löndum er vaxandi eftirspum
eftir alls kyns sérvömm og þjón-
ustu sem landbúnaðurinn þarf að
geta sinnt. Hér má nefna sérstak-
ar matvörur fyrir sérhæfða
markaði, en hér á einnig við að
nefna aukna og fjölbreyttari eft-
irspum í núverandi þróunarlönd-
um.
* Breyttar forsendur landbúnaðar-
framleiðslu vegna breytinga á
umhverfmu. Breytingar geta ým-
ist orðið á náttúmlegum aðstæð-
um eða af mannavöldum. Land-
búnaður á Vesturlöndum er
tæknivæddur og háður aðkeyptri
orku og öðmm aðföngum sem
framleidd em í iðnaði (tilbúinn
áburður, vamarefni, lyf, o.s.frv.),
auk þess sem æ meiri umræða er
(a.m.k. í Evrópu) um meint nei-
kvæð áhrif landbúnaðar á um-
hverfið. Mikið er rætt um yfirvof-
andi loftslagsbreytingar sem
munu án efa hafa mikil áhrif á
umhverfí landbúnaðar ef af þeim
verður. Nýir sjúkdómar geta
komið upp og oft má sækja sjúk-
dómsþol í gamla ræktarstofna eða
nána ættingja. Við breyttar að-
stæður getur orðið þörf fyrir aðra
eiginleika en nú em taldir verð-
mætastir í ræktuðum tegundum
bæði plantna og búfjár.
* Fræðilegt gildi erfðalinda til
rannsókna er afar mikilvægt.
Erfðabreytileiki er oft lykill að
skilningi á líffræðilegum eigin-
leikum nytjategunda og við-
brögðum þeirra við umhverfmu.
* Röksemdir sem ekki em jafn ná-
tengdar hagnýtingu em einnig fúll-
gildar og má þar nefna menningar-
sögulegt og umhverfislegt gildi.
Búsetulandslag, þ.e. ummerki bú-
setu og nýtingar náttúmnnar í
landslaginu, er afleiðing ræktunar
og beitar og er víða talið æskilegt
að viðhalda því jafnvel þó nýting
FfiÉVR 11/2001 -29