Freyr - 01.11.2001, Blaðsíða 27

Það virðist vera landfræðileg tilviljun að fjórar af sex mikilvægustu korntegund-
um heimsins eru upprunnar á svipuðum slóðum fyrir botni Miðjarðarhafsins.
meðvitaðs vals mannsins á ólíkum
svipgerðum, tilviljanakennds gena-
flökts og ekki síst náttúruúrvals sem
er aðlögun að umhverfinu á hveijum
stað. Á fyrri hluta tuttugustu
aldarinnar skilgreindi Rússinn
Vavilov sjö megin upprunasvæði
ræktunar og sýndi fram á að erfða-
breytileiki nytjaplantna er mestur
þar sem ræktun tiltekinnar tegundar
hefur verið stunduð lengst. Með
aukinni þekkingu i erfða- og kyn-
bótafræðum siðustu tvö hundruð
árin, einkum eftir að Mendel upp-
götvaði erfðalögmálin, urðu stór-
stígar framfarir í ræktun nytja-
plantna og búpenings. Þær urðu afar
miklar í upphafí. Það byggðist á því
að hægt var að ná miklum fram-
förum með tiltölulega einföldu úr-
vali vegna mikils breytileika. Nú-
tímatækni hefur tekist að viðhalda
ffamforum þó svo að breytileikinn
sé orðinn minni og stofnar með sér-
tæka aðlögun hafi glatast. Bændur,
sem áður höfðu ræktað marga
stofna, hófu að rækta nýja kynbætta
stofna og þar með glötuðust þeir
gömlu. Erfðabreytileiki er þó undir-
staða áframhaldandi framfara og
grundvöllur þess að geta brugðist
við óvæntum aðstæðum svo sem
nýjum sjúkdómum.
Nýting erfðalinda í
íslenskum landbúnaði
Skipta má plöntum á íslandi í
þrennt eftir uppruna. í fyrsta lagi
vaxa hér villtar plöntur sem lifðu af
ísöldina og hafa borist með ýmsum
hætti til landsins síðan. I öðru lagi
er um að ræða gamlar ræktarplönt-
ur sem hafa komið af mannavöld-
um frá landnámi. Má líta á þær sem
íslenskar plöntur og fullgilda þegna
flórunnar. Loks má svo nefna
eiginlegar nytjaplöntur af erlendum
uppruna sem borist hafa til landsins
eftir að markviss ræktun hófst á 20.
öldinni.
Það er óhætt að fullyrða að ís-
lenskur landbúnaður hafí byggst
eingöngu á nýtingu innlends gróð-
urs í aldanna rás. Eiginleg ræktun
hófst ekki fyrr en fyrir um 100
árum og nú er landbúnaður fyrst og
fremst ræktunarbúskapur. Nytja-
plöntur eru fáar í íslensku flórunni.
Því hélst ræktun lands í hendur við
innflutning nytjaplantna frá út-
löndum. Fóðurrækt nú á tímum
byggist að hluta á innfluttum teg-
undum og stofnum. Beit á óáborinn
úthaga nýtir að öllu leyti innlendar
tegundir.
Vallarfoxgras er algengasta sáð-
gresið. Það var upphaflega innflutt
en kynbætur þess hér á landi hafa
leitt af sér tvö íslensk yrki, Korpu
og Öddu. Einnig hefur verið sáð
erlendu vallarsveifgrasi, túnvingli
og háliðagrasi. Innlendur gróður
kemur fljótt inn í sáðsléttur og
þrífst þar samhliða innfluttu sáð-
gresi. Um tveir þriðju hlutar túna
eru eldri en fimm ára og þar eru
innlend túngrös ríkjandi. Með út-
lendu sáðgresi hafa borist til lands-
ins ýmsar aðrar plöntutegundir sem
gjaman vom illgresi í fræökmm er-
lendis. Fæstar hafa þær náð fótfestu
hér á landi.
Kom- og grænfóðurrækt byggist
eingöngu á innfluttum tegundum
og stofnum. Landnámsmenn fluttu
með sér bygg til landsins, en kom-
rækt lagðist af á miðöldum og þar
með glataðist landnámskornið.
Byggyrki frá Svíþjóð og Noregi
hafa verið hryggjarstykkið í kom-
ræktinni, en nú hillir undir kynbætt
islensk yrki. 1 matjurtarækt hafa á
hinn bóginn varðveist gamlir stofn-
ar sem em enn mikilvægir fyrir
ræktun. Kartaflan kom upphaflega
til landsins fyrir atbeina Bjöms í
Sauðlauksdal og hefúr verið ræktuð
síðan. Þrír kartöflustofnar em varð-
veittir í Norræna genbankanum
sem íslenskir og ganga þeir undir
nöfnunum gular, rauðar og bláar ís-
lenskar. Rauðar íslenskar em um
ijórðungur af íslensku stofnútsæð-
isræktuninni og því enn vinsælar
hjá neytendum. Gulrófur hafa verið
ræktaðar hér í tvær aldir. í kjölfar
innlendrar fræræktar urðu til stað-
bundnir stofnar lagaðir að veðurfari
hér. Nú er hins vegar svo komið að
einungis þrír þeirra hafa sjálfstætt
vörslugildi og nefnast þeir Ragn-
arsrófa, Maríubakkarófa og Sand-
víkurrófa. Einn er í ræktun og unn-
ið er að því að koma hinum í notk-
un.
I íslenskum plöntum leynast
ýmsir effirsóknarverðir eiginleikar
sem hagnýta má með margs konar
hætti. Auk eiginlegra nytjaplantna
má geta þess að margar plöntur búa
yfir lækningamætti og em uppi
áform um að nýta þær við fram-
leiðslu á náttúmlyíjum ýmiss kon-
ar. Má þar nefna ýmsar fléttur og
skófir, ætihvönn, geithvönn, vall-
humal og blóðberg. Nýting villtra
plantna telst til hlunninda. Auk
FR€VR 11/2001 - 27