Bændablaðið - 09.12.1997, Blaðsíða 6

6
Bœndablaðið
Þriðjudagur 9. desember 1997
Úr jólabókaflóðinu
Kaflar úr œvisögu Hjartar E. Þórarinssonar á Tjörn í
Svarfaðardal en hún er rituð afbörnum hans tveimur
Ein þeirra bóka sem út koma
um þessi jól heitir Spor eftir
göngumann - í slóð Hjartar á
Tjörn. Hún er skrifuð af börn-
um hans tveimur, Ingibjörgu og
Þórarni, og er um margt nýstár-
leg ævisaga. Hér á eftir er gripið
niður á tveim stöðum í bókinni.
Hjörtur nam búvísindi í Skot-
landi á stríðsárunum og starfaði
síðan um hríð í héraðinu Somerset
í Englandi við búfjársœðingar.
Frá þeirri dvöl segir í kafla sem
ber heitið:
í þjónustu lífsins
Löngu seinna minntist Hjörtur
vetrarins í Somerset og skrifaði þá
í Norðurslóð.
Oft heyrði maður þetta slagorð,
sem er víst tekið úr ljóði einhvers
sveitaskáldsins:
Oh, thou sunnie Somerset
Where the cider-apples grow.
Ó, þú sólríka Somerset/þar sem
víneplin vaxa.
Eg lærði á furðuskömmum
tíma að rata heim á bæina til allra
þeirra hundraða bænda, sem skiptu
við sæðingastöðina. Sumir urðu
brátt vinir mínir. „Komdu út í
skemmu, ég ætla að sýna þer svo-
lítið" sögðu þeir gjaman að af-
loknu embættisverki. Þá vissi ég
hvað klukkan sló, cídergerð, sem
lögleg var, eplavínsbrugg að
sveitarsið. Og það brást ekki, úti í
skemmuhomi var eplapressan: Það
var trépallur fet frá gólfi eða svo,
ofan á honum lag af vel hreinum
hveitihálmi, þar ofaná lag af
söxuðum eplum, þá annað hálm-
lag, þá annað lag eplamauk
o.s.frv., ein 10 lög af hvoru. Ofan á
öllu saman var svo lokið og
skrúfupressa ein mikil, sem var
skrúfuð niður nokkrum sinnum á
dag eftir því sem hálm- og epla-
massinn féll saman. Út úr túðu á
neðsta palli draup mjöðurinn ofan í
kerald í gólfinu.
Þarna inn dró nú bóndi gestinn,
alls ekki nauðugan, seildist eftir
ausu og glasi, fyllti ausuna í ker-
aldinu, hellti í glasið og bar upp að
birtunni og rétti gesti. Þetta var
misjafn dmkkur eins og gengur hjá
bmggurum; sumt veikt, annað
sterkt, sumt kristalstært, sumt tölu-
vert gmggugt - en alltaf vel þegið.
Það var virkilega gaman að aka
eftir bugðóttum sveitavegunum
gegnum litlu þorpin með skrýtnu
nöfnunum. Eg man þau sum
ennþá, ótrúlegt en satt: Buckland
saint Marie, Hinton saint George,
Combe saint Nícolas. Staðimir
vom sem sagt kenndir við dýrð-
linga þá foma, sem kirkjumar vom
helgaðar í kaþólskum sið.
Það er gaman að fylgjast með
hvemig sæðingamaðurinn verður
smám saman innlifaðri í rekstur
kynbótastöðvarinnar og fyllist
metnaði fyrir hönd fagsins sem
þarf að berjast fyrir viðurkenningu
meðal bændanna. Lítum á glefsur
úr dagbókinni.
7. mars. Ekkert gerist markvert
þessa dagana. Bændurnir kvarta
undan uppbeiðslum kúnna [upp-
beiðsli: þegar kýr heldur ekki við nauti
eða sæðingu og verður aftur yxna við
næsta gangmál] og sýna vanþóknun
sína með þrjóskulegu glotti þegar við
komum kjagandi með hina grænu
kistla okkar. Við getum ekki annað en
haldið áfram verkinu með hógværð
og æðruleysi og treyst því að betur
gangi þegar stöðin er komin á réttan
skrið.
28. mars. Annríki ekki mikið
þessa dagana, því að flestar kýr ná-
grannanna eru nú með kálfi. Misjafn-
lega hefur stöðin gengið sem ekki er
að undra með byrjunarfyrirtæki...
Sumir bændur snéru jafnvel við okkur
baki til fulls og drógu ekki dul á lítils-
virðingu sína gagnvart okkur og okkar
nýmóðins kenjum. Við höfðum ekki
aðstæður til að svara fullum hálsi en
hlökkum hins vegar til að sjá iðrun
þeirra og handarbakanag þegar allir
erfiðleikar eru að velli lagðir...
5. apríl. Ég þarf ekki að kvarta
undan atvinnuleysi þessa apríldaga.
Sprautingarnar koma nú flestar niður
á mér með þeim afleiðingum að trén
við veginn sjá mig sóllangan daginn
þjóta eins og vestanvindinn fram hjá
á bíl mínum. Einbeittur svipur og
leiftrandi augu gefa til kynna að hér
sé á ferð maður sem svarar háleitri
köllun og boðun nýrrar trúar. Enginn
getur neitað því að ég sé í þjónustu
lífsins, enda skoða ég verk mitt sem
tilgangsríkt og guði þóknanlegt! Hvað
sem hver vill segja þá er það stað-
reynd að engum hlýst illt af mér en
mörgum gott og það er þó nokkuð.
Heim kominn frá Englandi
statfaði Hjörtur við rekstur fyrstu
sœðingastöðvarinnar hér á landi á
Grísabóli við Akureyri. En þar
kom snemma árs 1950 að hann tók
við búi á föðurleifð sinni, Tjöm í
Svarfaðardal. Við grípum niður í
frásögn af fyrstu búskaparárum
hans og Sigríðar:
Fæddur Þórarinn
En strax og þau taka við búinu
þama um vorið kaupa þau bústofn-
inn og vélamar. Þórarinn hélt eftir
þrem kúm. Eins og fram hefur
komið er sauðlaust í Svarfaðardal
veturinn 1949-50, en strax næsta
haust er aftur komið fé í dalinn,
sem keypt hafði verið úr Keldu-
hverfi og fengu Tjarnarmenn sér
lömb úr því safni.
Þegar hér er komið sögu stend-
ur Hjörtur á þrítugu og Sigríður er
tuttugu og þriggja. Þau eru ekki
búin að vera lengi á Tjöm þegar
það uppgötvast að annað bam er á
leiðinni og þann 5. desember 1950
fæðist Þórarinn. Sigríður skrifar
föður sínum, Áma Hafstað í Vík:
... Af okkur er allt ágætt að frétta,
ég óska þér til hamingju með nýja
dóttursoninn, hann er stór og efni-
legur, var rúmar 17 merkur. Hann
varð viku gamall í gær. Árni litli er nú
orðinn stór og duglegur að hlaupa um
allt. Hann er úti á hverjum degi og
hefur mikla ánægju af að gefa
kindunum með pabba sínum. Hjörtur
byrjaði að kenna við unglingaskóla
hér í sveitinni 1. des. og mun skólinn
standa yfir í 3 mánuði. Hjörtur hugsar
jafnframt um kindurnar. Hann fékk 45
lömb í haust austan úr Kelduhverfi.
Þýski maðurinn sem var hér í sumar
er hjá okkur í vetur og hirðir fjósið...
Spuming: Manstu eftir fœð-
ingu Þórarins?
Hjörtur: Nei. En ég _ sótti
áreiðanlega Ijósmóðurina. Eg sótti
hana niður á Dalvík á hjóli.
(Hugsar sig lengi um.) Getur það
verið að ég hafi sótt Ijósmóðurina
á hjóli í desember?
Eins og fram kemur í bréfinu
til Áma í Vík byrjar Hjörtur að
kenna strax fyrsta veturinn og
verður kennslan hans aðal aukabú-
grein allan áratuginn. Hann kennir
unglingunum í Gmndarskólanum
þau ár sem skólinn á eftir að starfa
þar, stðan við Húsabakkaskóla
þegar unglingdeildin þar er stofn-
uð. Svo kennir hann einhverja vet-
ur unglingunum í Dalvíkurskóla. í
bréfi sem hann skrifar tengdaföður
sínum, Áma í Vík, í desember
1959 segir hann:
... Nú er ég farinn að kenna við
unglingadeild sem við stofnuðum hér
við barnaskólann í haust. Það verða
þó aðeins þrír mánuðir á þessum
vetri, en framvegis verða væntanlega
tvær deildir og stendur þá skólinn yfir
allan veturinn. Ekki geri ég þó ráð fyrir
að stunda kennslu til langframa en
góðar aukatekjur gefur það á meðan
það varir og kemur sér vel því mikil
eru útgjöldin. Nú höfum við bæði
vetrarmann og stúlku sem hafa til
samans 4000 kr. mánaðarkaup auk
fæðis...
Auk þess að kenna í Svarfaðar-
dal var Hjörtur prófdómari við
Menntaskólann á Akureyri fyrstu
vorin eftir að hann gerðist bóndi. í
þessu sambandi er gaman að rifja
upp það sem hann sagði móður
sinni í bréfi kennsluárið sitt á Sel-
fossi tíu ámm áður, þar sem hann
sagðist hlakka geysilega til að
hætta þessu starfi að eilífu. Það
væri fram úr hófi forheimskandi
og hefði mjög fáa kosti. Hann
myndi naumast leggja það fyrir sig
annan vetur þótt hann ætti þess
kost.
Veðurfar og bústúss
Eftir nokkurra ára hlé byrjar
Hjörtur aftur að halda dagbók.
1. janúar 1951. Eftir hálfs mánað-
ar stillur brá til norðanáttar með fjúki
og frosti. Ég byrjaði á því að halda
búreikininga en örvænti að ég sé
nógu lærður enn til þeirra hluta. Ég
byrjaði með um 80.000 króna skuld á
herðum mér en eignir eru þó senni-
lega eitthvað meiri en þær er ekki svo
létt að meta.
En hér með er ekki öll sagan
sögð, því að þar fyrir utan á ég svo
aðrar eignir sem ekki koma fram á
eignaryfirlitinu. Tel ég þar fyrst konu
og tvo syni, hinn eldri eins og hálfs
árs, hinn yngri eins mánaðar og
óskírðan. Nú þar að auki á ég svo
hestaheilsu og talsverðan áhuga á
búskapnum. Einnig mætti ég svo telja
menntun mína sem getur orðið mér
að nokkru liði bæði við búskapinn og
önnur störf. Nú hefi ég hér t.d. ung-
lingaskóla að Grund og byrja aftur
kennslu á föstudag.
Veturinn 1951 hefur verið sér-
lega snjóþungur eftir dagbókar-
færslunum að dæma. Þar eru
lýsingar á hrikalegri ófærð og
ótrúlegum mjólkurflutningum. En
þar er líka minnst á söngæfingar
og er þar átt við Karlakórinn
Svörfuð sem áður hefur verið getið
um. Þrátt fyrir mikla ófærð æfði
kórinn grimmt þennan vetur og
söng við ýmis tilefni. Samkvæmt
dagbókinni virðast æfingar hafa
verið nokkrum sinnum í viku. í
janúar á að skíra nýfædda drenginn
og ætlar afinn, Ámi í Vík, að mæta
í skímina.
11. janúar. Frost 12 gráður um
morguninn en datt niður með degin-
um og gerði lítilsháttar þíðviðri eftir
hádegi. Æfing í Laugahlíð. Árni Haf-
stað sagður á leiðinni með mjólkur-
bát, svo ég söðlaði reiðskjóta og reið
til Dalvíkur og var þar þegar báturinn
fór inn en hann kom ekki við. Ég snéri
heim, ekki erindi feginn og komst í
háttinn kl. hálf tvö eftir miðnætti.
12. janúar. Hiti um núll gráður en
norðan hvassviðri og renningur.
Mjólkurbílarnir með Árna Hafstað
snúa við hjá Hvammi. Æfing fellur
niður vegna óveðurs.
14. janúar. Frostlítið. Norðan-
lemja. Bílarnir fóru af stað frá Akur-
eyri klukkan níu í gærkveldi. Ýta fór á
móti þeim frá Dalvík í nótt. Gekk á
skíðum teymandi Hring til Ásgarðs.
Gekk þá austur yfir Háls en mætti þar
bílunum öllum hangandi í ýtunni. Þar
var með í för Árni bóndi Hafstað.
Komumst heim klukkan sjö seinni
partinn og er hestfæri heldur illt...
15. janúar.... Mjólk flutt á sleða út
á Holtsmóa. Söngæfing hér á staðn-
um. Spiluðum við Tryggvi í Brekku-
koti. Tapaði.
16. janúar. Söngæfing í Ytra-
Garðshorni. Saumaklúbbur í Lauga-
hlíð. Mjólkurbílarnir yoru sólarhring
inn að Fagraskógi. Ofærð um allar
lendur en skíðafæri gott.
19. janúar. [Afmæli Sigríðar.j
Harðnar frost með deginum og varð
14 gráður um hádegisbil. Skírður
Þórarinn Hjartarson, sex vikna snáði
og fór athöfnin fram með sóma.
25. janúar. ... Bílar sagðir á
leiðinni frá Akureyri, loksins eftir
langa mæðu. í kvöld var illúðlegur
rosabaugur í kringum tunglið og eru
því vond veður í aðsigi. Ég sat við að
skrifa revíu-samtal sem lesa skal á
skemmtun um helgina. Lélegt þvaður.
26. janúar. ... Mjólk enn flutt til
Dalvíkurá sleða...
22. febrúar. Bíllinn brýst framan
að en hinir tveir komu á móti að
neðan. Mættust þeir hér við út-
leggjarann. Höfðu verið 8-9 tíma frá
Dalvík. Mannfjöldi gekk með og
mokaði. Mjólkin flutt inn eftir með bát.
4. mars. Sólskin og fegursta verð-
ur en spá ill. Bílarnir fóru inn eftir með
3ja daga mjólk. Ég gekk á skíðum
upp á Digrahnjúk og komst í hann all
krappan í glersvelluðum hnjúknum og
var feginn að koma heill heim. En
fagurt var að sjá Grímsey baðaða í
kvöldskini marssólarinnar og vel
nokkurs virði.
Þannig líður þessi vetur. í apríl
játar Hjörtur vesöld sína vegna
þess að hann treystir sér ekki til að
halda dagbók reglulega og skamm-
laust en skrifar þess í stað í vikum.
7.-14. apríl. ... Á laugardag var
sólskin blítt en hörkufrost. Þá sóttum
við heyrudda í Suðurbakkann handa
hestum. Þá sáði ég einnig kálfræi í
kassa. Sat yfir því nokkrar kvöld-
stundir að semja smásögu fyrir sam-
keppni Samvinnunnar því að mann
tekur að langa í hlýrra loftslag þegar
svona viðrar í þessari veiðistöð.
15.- 22. apríl. Vikan hófst með
norðaustan stórhríð svo grimmri að
varla hafa grimmari veður gerst á
þessum dæmafáa vetri. Ég ók mjólk
þann dag og þótti hart. En lengi getur
vont versnað. Á mánudaginn var veð-
ur jafnvel enn djöfullegra en þá fór
enginn maður út fyrir hússins dyr
óneyddur...
21.- 28. apríl. ... í dag var útför
Balda á Sökku. Fór hún vel og sæmi-
lega fram. Ég taldi tíu snjótröppur
niður að jörð þar sem gröfin var...
Þessar dagbókarfærslur eru
gjörólíkar færslunum frá Selfossi
og Bretlandsárunum. Eintal sálar-
innar hættir. draumar og vonir,
gleði, sorg og sálarangist, svo
maður tali ekki um skáldskap,
koma ekki lengur málinu við. Nú
er það blákaldur veruleikinn,
veðurfarsskýrslur og bústúss:
„Búinn að keyra skít í flag tvo dag-
parta,“ eða „Rjómalind sædd,“ eða
„Hélt áfram að greiða upp í
skuldir." Minna þessar dagbókar-
færslur nú mjög á dagbækur föður
hans. I júní hljóðar ein vikan
svona:
... Kom heim með tæpar 4000
krónur í vasanum. Hafði keypt
málningu á hlöður og fjárhús. Keypti
þakrennur og reiðhjól og borgaði
skuldir við Akureyrarbæ, borgaði
Hallgrími málara og Árna í Vík og fór
þar allt kaupið. Tíð hefur brugðið til
kulda og þurrkar eru of miklir orðnir.
Borinn var á allur útlendur áburður og
hland sem þó brenndi illilega undan
sér vegna þurrkanna. Lokið við að
setja niður kartöflur. Einnig sáð róf-
um, káli og höfrum. Girt var um garða
í byrjun viku. Grafinn skurður í Kúa-
hólfsflagi, það herfað og búið undir
sáningu. Rifin hús í Gullbringu. Byrjað
að hreinsa tún. Á laugardag komu
Haukur og Vala. Sigga klippt mjög.
[Haukur og Valgerður Hafstað,
systkini Sigríðar komu í heimsókn
og klippti Vala þá hár systur sinnar
en Hjörtur var ekkert sérstaklega
hrifinn af því.]
Hjörtur heldur áfram að færa í
dagbókina nákvæma greinargerð
um bústörfin frá viku til viku en f
júlímánuði hættir hann því skyndi-
lega og ekki er vitað til að hann
hafi haldið dagbók eftir það.
Hjörtur og Sigríður í síðasta reiðtúrnum. Þorgils Gunnlaugsson á Sökku
tók myndina 1994.