Bændablaðið - 26.02.2009, Blaðsíða 20

20 Bændablaðið | fimmtudagur 26. febrúar 2009
Utan úr heimi
Via Campesina eru alþjóða-
samtök smábænda með yfir 300
milljónir félagsmanna í fjörutíu
og einum samtökum. Þau héldu
heimsráðstefnu sína í Mapútó í
Mósambik í október sl.
Via Campesina eru í sókn víða
um heim og samtökunum er öðrum
fremur þakkaður sá árangur sem
náðst hefur í baráttu þjóða fyrir
rétti sínum til að ráða yfir mat-
vælaöflun til eigin þarfa.
Nú er svo komið að um 50
alþjóðleg stórfyrirtæki ráða yfir
helmingi heimsviðskipta með mat-
væli. Á hinn bóginn gerist það að
ræktanlegt land tapast í stórum stíl
vegna jarðvegseyðingar, breytts
veðurfars, eignarhalds á landi og
einhliða ræktunar á nytjagróðri. Í
kjölfarið yfirgefur fólk jarðir sínar
og flytur til borganna. Jarðirnar
safnast á æ færri hendur og þræla-
hald á 19. öld heitir nú ódýrt
vinnuafl, sagði Carlos Marente
frá Mexíkó á ráðstefnunni. Það er
ekki unnt að fara burt með landið
en það er unnt að flytja vinnuaflið
og mikið af hinu alþjóðlega hag-
kerfi byggist á ódýru vinnuafli.
Grasrótarsamtök, sem reyna að
veita viðnám, eru ofsótt og félagar
þeirra fangelsaðir þar sem barist er
um yfirráð yfir jarðnæðinu og mat-
vælaframleiðslunni.
Vonir og trú á framtíðina
En þrátt fyrir neikvæða mynd, sem
dregin var upp af ástandinu, þá
ríkti bjartsýni og trú á framtíðina á
ráðstefnunni. Landbúnaður er lyk-
ilatriði í lausn margra vandamála,
svo sem veðurfars-, orku- og efna-
hagsmála. Þá hafna bændur öllum
hugmyndum um að þeir láti af
hendi yfirráð yfir jarðnæði sínu og
matvælaframleiðslunni.
Um þessar mundir virðist mun
mikilvægara að leysa fjármála-
kreppuna en veðurfars- og matvæ-
lakreppuna. Miklum fjármunum er
varið til að halda óbreyttri stefnu,
sem þó eykur aðeins á vandamálin.
Stóru verkefnin um þessar
mundir eru verndun jarðvegs og
öflun hreins vatns. Hvað varðar
hlýnun lofthjúpsins er áríðandi
að benda á að það eru ræktunar-
aðferðir smábændanna sem draga
úr hlýnunni. Í því sambandi er
reynsla frumbyggjanna mikilvæg
og henni ber að miðla öðrum.
Matur, jarðvegur og vatn eru
sameiginlegar auðlindir sem gæta
þarf vel og verja fyrir stórfyr-
irtækjum. Við göngum nú gegnum
kreppur af ýmsu tagi, og landbún-
aðurinn gegnir miklu hlutverki í
því að leysa þær. Tími eigin mat-
vælaöflunar hverrar þjóðar er
runninn upp og jafnframt sjálfbærs
búskapar smábænda.
Tveir dagar á ráðstefnunni í
Mapútó voru helgaðir málefnum
kvenna og ungs fólks. Ungt fólk
var virkt í störfum ráðstefnunn-
ar, með vel mótaða stefnu, góðar
hugmyndir og eðlilegar kröfur.
Þessi hópur bað um aukna áherslu
á hagnýta fræðslu og þátttöku í
búrekstri. Þá var hlutfall kvenna af
þátttakendum hátt, eða 45%.
Af öðrum dagskrárliðum má
nefna kúgun kvenna en valdbeiting
gegn konum er alþjóðlegt vandamál.
Konur í samtökunum hafa stofnað
tengslanet til að hjálpa konum sem
eru í nauðum staddar. Það eykur
vægi þess styrks þegar hann kemur
beint frá grasrótinni. Via Campesino
skipar sér fremst í flokk félagslegra
hreyfinga í þeirri baráttu.
Forsetar og stuðningsyfirlýsingar
Forseti Mósambik, Guebuza,
ávarpaði ráðstefnuna og bauð gesti
velkomna. Með honum voru land-
búnaðarráðherrann og héraðsstjór-
inn þar sem ráðstefnan fór fram
og fjölmiðlar sýndu henni mik-
inn áhuga. Forseti Bólivíu, Evo
Morales, sendi kveðjur sínar en
hann var áður leiðtogi innan sam-
takanna. Í Nepal hafa smábænda-
samtökin ANPFA fengið full-
trúa í ríkisstjórninni og þeir sátu
ráðstefnuna. Þar, eins og í Malí,
Bólivíu, Ekvador, Venezúela og
á Kúbu, leggja yfirvöld þunga
áherslu á rétt þjóða til að framleiða
mat til eigin þarfa.
Stofnun samstarfshópa
Þó að helmingur íbúa jarðar lifi á því
að framleiða mat þá dugar það ekki til
að verja rétt þeirra til þess. Mikið af
tíma ráðstefnunnar fór því í að stofna
til samstarfshópa. Tveir síðustu dagar
hennar fóru í skipulag slíks samstarfs;
um verk efni á borð við hagsmunamál
kvenna, verkalýðsfélög, þróunar-
hjálp, umhverfisverndarsamtök,
mál efni frum byggja og fiski manna
og mann rétt inda sam tök. Lagður
var grunn ur að fjölda verkefna í því
sam bandi. Þróunarsjóðurinn í Nor-
egi (Ut viklingsfondet) tók þátt í því
starfi.
Boðskapur Afríku
Mósambik hefur allt það sem eitt
land þarf til að brauðfæða þjóð
sína, sagði Renaldo Chingore,
fulltrúi smábændahreyfingarinnar
UNAC: „Við þurfum enga „græna
byltingu“. Að sögn fulltrúa frá
Indlandi og Indónesíu hefur græna
byltingin einungis leitt til auk-
inna skulda, fleiri fátæklinga,
lægri tekna og verri stöðu kvenna
í bændastétt, auk þess sem líf-
fræðilegum fjölbreytileika gróðurs
hefur hrakað með einhæfri ræktun.
Forgangsverkefni okkar er að hefja
til vegs afrískt gildismat og losna
við stórfyrirtækin sem standa á bak
við grænu byltinguna. Við viljum
vera sjálfum okkur nóg um undir-
stöðufæðu á sjálfbæran hátt og í
sátt við menningu okkar.
Við eigum langa sögu sem ný-
lendur, lánastefna Alþjóða bank ans
var ekki hliðholl okkur, en sök afr-
ískra þjóðarleiðtoga, sem fylgdu í
fótspor nýlenduherranna, er jafn
mikil fyrir það.
Nú þörfnumst við á hinn bóg-
inn leiðtoga með hjartað á réttum
stað. Það á ekki að nota matinn
okkar í dýrafóður eða til að knýja
vélar í ríkum löndum heims og við
biðjum Ban Ki Moon, Bill Gates
og Rockefellerstofnunina um að
jarða allar hugmyndir um græna
byltingu.“
Bonde og Småbruker/Ingeborg
Tangeraas, stytt
Via Campesina – alþjóðasamtök smábænda
Nýlega lét Erling Fimland, for-
stöðumaður Norræna gena-
bankans fyrir búfé, af störfum.
Í tímariti genabankans, Husdyr
nytt, desemberhefti 2008, skrifar
hann grein um starfsemi bank-
ans. Greinin fer hér á eftir, nokk-
uð stytt:
Á síðari árum hafa menn gert
sér æ betur grein fyrir því hve fjöl-
breyttir erfðaeiginleikar og erfða-
breytileiki búfjár eru mikilvægir
þættir í búfjárrækt og matvæla-
framleiðslu. Jafnt efnahagslegir
sem menningarlegir og sögulegir
þættir eru nátengdir hinum fjöl-
breyttu erfðum búfjár.
Hér er annars vegnar um að ræða
þætti sem tengjast beint hagkvæm-
um búskap og auknum afköstum
búfjár, en einnig óbeint sem örygg-
isþættir og þættir til að velja á
milli. Þessir þættir eða eiginleikar
geta orðið mikilvægir í framtíðinni
við breytt veðurfar, annað fram-
boð á hráefni í fóður eða í baráttu
við smitsjúkdóma. Jafnframt vilj-
um við vernda menningarleg og
söguleg verðmæti landbúnaðarins.
Varðveisla þessara verðmæta er
háð opinberri stefnu og stjórnsýslu
á hverjum tíma, jafnt innanlands
sem og á alþjóðavettvangi.
Stjórnmálastefnur með áherslu
á iðnvæðingu og frjálsa markaði
í krafti alþjóðasamninga leiða til
stöðlunar búfjárstofna, einokun-
ar á mörkuðum og samþjöppunar
framleiðsluþátta og viðskipta á eina
hendi (no. vertikal integration).
Þessi viðhorf hafa breiðst út hröð-
um skrefum á síðustu árum. Þau
hafa leitt til stóraukinnar framleiðni
en óbeinir fylgifiskar þeirrar þróun-
ar eru minni erfðabreytileiki og
aukið álag á umhverfið, þar með
taldar breytingar á veðurfari. Langt
er frá því að þessir þættir hafi verið
metnir raunsætt, hvað þá hve mikið
þeir hafa kostað. Þar við bætist
aukin hætta á dreifingu sjúkdóma,
með langflutningum á aðföngum
og afurðum sem og aukinni sam-
þjöppun í búfjárrækt, með mikinn
fjölda gripa og mikinn úrgang frá
þeim á hverjum stað.
Erfðafjölbreytni er og verður
forsenda sífelldrar endurnýjunar
í landbúnaði. Þróun undanfarinna
ára hefur verið henni óhagstæð.
Nú er þörf á að gera fyrirbyggj-
andi ráðstafanir til að verja þennan
fjölbreytileika þar sem erfðamengi
búfjár sé jafnframt nýtt á sjálfbær-
an hátt.
Ætla má að 30-50% af næringu
fólks, mælt í hitaeiningum, komi
frá búfjárrækt. Til að viðhalda hlut
búfjárræktar í fæðuöflun er nauð-
synlegt að tryggja meðferð á erfða-
fjölbreytni búfjárstofna um allan
heim. Til að það gerist þarf að huga
að því að:
● afla þekkingar um búfjárkyn og
nýta hana
● setja alþjóðlegar reglur og lög
um vernd búfjárkynja
● koma á auknu samstarfi milli
bænda, rannsóknastarfseminn-
ar og stjórnvalda bæði í hverju
landi og alþjóðlega
● gera áætlanir til lengri tíma um
nýtingu erfðaauðlinda búfjár.
Norðurlöndin og Norræni gena-
bankinn, NordGen, eiga að hafa
frumkvæði um að innleiða sjálf-
bæra búfjárrækt og koma á við-
skiptum með erfðaefni búfjár, sem
standist öll siðferðileg viðmið.
Norræni genabankinn fyrir búfé
hefur náð góðum árangri við að
hagnýta erfðaeiginleika búfjár á
sjálfbæran hátt. Mörg verkefni bíða
þó úrlausnar. Þar má nefna við-
brögð við breytingum á veðurfari,
við samningum innan WTO og við
fjármálakreppunni. E.t.v. getum við
þó gert okkur vonir um að auknir
möguleikar þjóða heims á að hafa
stjórn á þjóðfélaginu hafi hér áhrif
eftir að yfirstandandi fjármála-
kreppa skall á.
Husdyr nytt
Erfðafjölbreytni búfjár er mikilvæg Vatnsskortur verður orðinn
alvarlegur hemill á búvöru-
framleiðslu þegar eftir 20 ár.
Hefðbundin viðhorf til nýtingar
á vatni standast ekki til lengdar,
sögðu sérfræðingar á árlegum
fundi helstu stórvelda heims í
Davos í Sviss fyrr á þessu ári.
Í skýrslu, sem lögð var fram á
fundinum, eru boðuð erfið vanda-
mál á næstu áratugum víða um
heim. Innan 20 ára getur skortur
á vatni leitt til samdráttar í upp-
skeru helstu nytjajurta sem sam-
svarar núverandi uppskeru á
Indlandi eða í Bandaríkjunum,
segir í skýrslunni.
Víða um heim er vatni enn
sóað. Verð á drykkjarvatni er enn
alltof lágt, segir í skýrslunni. Án
breytinga á nýtingu vatns er hag-
kerfi heims ógnað.
Í skýrslunni er það m.a. gagn-
rýnt að um 40% af því vatni sem
Bandaríkin nota fari til fram-
leiðslu á raforku. Þetta hlutfall er
hins vegar 31% í löndum ESB.
Áætlað er að vatnsnotkun í
Bandaríkjunum aukist um 165%
á næstu 20 árum en um 130%
í löndum ESB. Það mun auka
verulega samkeppni um vatn á
alþjóðavettvangi. Ástandið mun
einnig versna við það að um 70
vatnsföll um víða veröld geta
þornað upp á þessum tíma.
Á sama tíma vex eftirspurn
eftir mat í heiminum, sem og
neysluvatni. Árið 2030 munu
um fjórir milljarðar manna búa
á svæðum þar sem hörgull er
á vatni. Vanabundin viðhorf til
vatns munu því þarfnast endur-
skoðunar. Landsbygdens Folk
Vatnsskortur, ógn við landbúnaðinn
Landbúnaðarnefnd Evrópu-
þings ins hefur áhyggjur af því
að býflugnastofninn í Evrópu
minnki nú ört og lýsir eftir að-
gerð um af hálfu framkvæmda-
stjórnarinnar. Nefndin telur að
fækkun býflugna ógni ræktun
nytjajurta í löndum ESB.
Það var einn af fulltrúum Skot-
lands á þinginu, Alyn Smith, sem
vakti athygli á málinu á þinginu,
en þingið ályktaði um að hvetja
bændur til að rækta blómgróður á
jörðum sínum. Með því væri unnt
að brjóta upp hina einhæfu ræktun,
sem auðsýnilega gerði býflugum
erfitt fyrir. Þá telur hann að ástand-
ið versni enn við það að ESB hefur
ákveðið að
hafa akra
í tröð, þ.e.
hvíla þá frá
ræktun. Sú
hvíld hefur
stuðlað að
vexti villts gróðurs sem er býflug-
unum hagkvæmur.
Góð lífsskilyrði fyrir býflugur
eru forsenda fyrir öflugum land-
búnaði. Samtök býflugnaræktenda
upplýsa að þriðjungur matvæla,
sem neytt er í Evrópu, sé háður því
að býflugur beri frjó á milli jurta.
Án þjónustu býflugna á
býflugnabúum eru lönd í ESB ófær
um að rækta það korn, ávexti og
grænmeti sem þau gera nú. Fækkun
býflugna er jafnframt skaðleg
erfðafjölbreytni jurtaríkisins yfir
höfuð, segir Alyn Smith.
Aðgangur í náttúrunni að frjói
og hunangi (nektar) hefur minnkað
verulega, að hluta til vegna rækt-
unar á nýjum tegundum nytjajurta
og ræktunaraðferða. Afleiðingin
er sú að ónæmiskerfi býflugnanna
hefur veikst og mótstaða þeirra
gegn veirum, sýklum og ýmsum
sjúkdómum hefur minnkað.
Landbúnaðarnefnd Evrópu-
þings ins beinir því til Framkvæmda-
stjórnar ESB að rannsóknir á sjúk-
dómum, sem hrjá býflugnastofninn,
verði auknar sem og fyrirbyggjandi
aðgerðir gegn þeim. Þá ætti að
koma upp ræktunarbeltum í dreif-
býli með gróðri ríkum af frjókorn-
um og hunangi, svo sem meðfram
vegum. Landsbygdens Folk
Býflugum fækkar í Evrópu