Bændablaðið - 22.04.2009, Blaðsíða 26

26 Bændablaðið | miðvikudagur 22. apríl 2009
Á Tilraunastöðinni að Keldum
hefur allt frá upphafi verið fram-
leitt bóluefni og mótefnasermi
til varnar sjúkdómum í sauðfé.
Hér verður í stuttu máli gerð
grein fyrir varnarefnum gegn
Clostridium-sjúkdómum, þ.e.
lambablóðsótt, flosnýrnaveiki
(garnapest) og bráðapest og
hvernig þau eru notuð.
Clostridium-sjúkdómar í sauðfé
Clostridium-bakteríur valda þrenns
lags sjúkdómum í sauðfé: lamba-
blóðsótt, flosnýrnaveiki (einnig
nefnd garnapest) og bráðapest.
Sýklarnir finnast víða í jarðvegi og
kindasaur. Fullorðnar kindur eru
smitberar og menga hús og beiti-
land.
Lambablóðsótt er sjúkdómur af
völdum Clostridium perfringens B
og víða landlægur. Sjúkdómurinn
kemur fram í nýfæddum og upp
í nokkurra daga gömlum lömb-
um. Verja má nýfædd lömb gegn
lambablóðsótt með því að bólusetja
ærnar á meðgöngu, þannig að þær
framleiði mótefni gegn lambablóð-
sóttinni sem þær skila síðan í lömb-
in með broddmjólkinni. Einnig
má verja lömbin gegn þessum
sjúkdómi með því að sprauta þau
nýfædd með mótefnasermi. Sermið
er framleitt í hrossum með því að
sprauta þau síendurtekið með eitur-
efnum sýklanna sem valda lamba-
blóðsótt.
Flosnýrnaveiki (garnapest).
Sjúkdómur af völdum Clostridium
perfringens D hefur tvö birtingar-
form. Annars vegar flosnýrnaveiki í
lömbum snemma á vorin eða sumr-
in (sjaldnast í alveg nýfæddum
lömbum) og hins vegar garnapest
(garnaeitrun) í yngra fé, einkum
á haustin. Til þess að verja lömb-
in gegn flosnýrnaveiki eru ærnar
bólusettar á meðgöngu. Sú vörn
dugar þó ekki nema í u.þ.b. hálfan
mánuð. Þess vegna getur þurft að
bólusetja lömbin nokkurra vikna
gömul og allt niður í viku – 10 daga
gömul, þar sem mikil brögð eru að
þvi að menn missi hálfstálpuð lömb
úr þessum sjúkdómi.
Bráðapestar af völdum Clos-
tridium septicum verður helst vart
á haustin og snemma vetrar. Það er
helst yngra féð sem veikist. Mjög er
misjafnt hversu pestarhætt er eftir
bæjum og landshlutum. Til þess að
verjast bráðapestinni er mælt með
því að bólusetja yngra féð á haust-
in um leið og það kemur af fjalli.
Ein bólusetning nægir yfirleitt, en á
bæjum þar sem mjög pestarhætt er,
getur þurft að bólusetja tvisvar og
er þá heppilegt að láta líða viku á
milli, aldrei skemur en fjóra daga.
Bóluefni gegn Clostridium-
sjúkdómum
Bóluefnin eru blanda af sýklum og
eiturefnum bakteríanna sem valda
sjúkdómunum. Hvoru tveggja
hefur verið gert óvirkt með formal-
ínmeðferð.
Bóluefni gegn bráðapest.
Framleitt er sérstakt bóluefni gegn
bráðapest. Bólusett er einu sinni
til tvisvar sinnum eftir því hversu
pestarhætt er á bænum. Skammtur-
inn er hálfur ml. undir húð. Bólu-
efnið er einnig framleitt sem hluti
af blönduðu bóluefni og er heldur
mælt með notkun þess til þess að
fá jafnframt vörn gegn garnapest-
inni sem getur gert vart við sig á
þessum árstíma. Jafnframt fæst þá
grunnbólusetning gegn lambablóð-
sótt en það getur sparað mönnum
eina bólusetningu á vorin.
Blandað bóluefni gegn lamba-
blóðsótt, flosnýrnaveiki og
bráðapest. Um nokkurra ára skeið
hefur verið framleitt á Keldum
svokallað blandað bóluefni gegn
lambablóðsótt, flosnýrnaveiki og
bráðapest. Bóluefnið inniheld-
ur sömu sýkla og eiturefni og
bóluefni gegn hverjum þessara
sjúkdóma fyrir sig. Farið var út
í að blanda þessum bóluefnum
saman til hagræðis fyrir bændur.
Bóluefnið er fyrst og fremst ætlað
til nota í ær með fangi á vorin en
einnig á haustin til varnar bráða-
pest og garnapest. Þar sem er pest-
arhætt er mælt er með að yngra fé
sé bólusett einu sinni til tvisvar á
haustin, allt eftir því hversu pest-
arhætt er á bænum. Síðan eru
allar lambfullar ær bólusettar einu
sinni á vori u.þ.b. hálfum manuði
fyrir burð. Í flestum tilvikum gefur
þetta nægjanlega vörn. Þar sem
sjúkdómahætta er mikil er þó mælt
með því að ærnar séu sprautaðar
tvisvar, mánuði áður en sauðburður
hefst og aftur 10–14 dögum síðar.
Við bólusetninguna mynda
ærnar mótefni gegn áðurnefnd-
um sýklum og eiturefnum þeirra
og skila þeim til lambanna með
broddmjólkinni. Uppsog mótefna
frá görnum verður einkum fyrstu
36 klukkustundirnar eftir burð
þannig að mikilvægt er að lömb-
in fái brodd sem fyrst eftir að þau
koma í heiminn. Mikilvægt er að
menn geri sér grein fyrir að mót-
efnin veita aðeins vörn fyrstu vik-
urnar eftir burð og þá einkum gegn
lambablóðsótt sem mest hætta er
á að lömbin fái á þessum tíma.
Bólusetning veitir nokkra vörn
gegn flosnýrnaveiki sem hrjáir
einkum eldri lömb en enga gegn
bráðapest, sem yngra fé er hætt
við á haustin. Þar sem mikil brögð
eru að því að bændur missi hálf-
stálpuð lömb úr flosnýrnaveiki
hafa sumir brugðið á það ráð að
bólusetja lömbin nokkurra vikna
gömul. Ekki þýðir að bólusetja
þau mikið yngri en þriggja vikna
þar sem mótefni frá móður hindra
verkun bóluefnisins. Menn hafa
þó í einhverjum tilvikum bólusett
allt niður í viku til 10 daga gömul
lömb. Nota skal hálfan skammt
af bóluefninu (1 ml) þegar það er
notað í ung lömb.
Mótefnasermi
Önnur aðferð til þess að vernda
nýfædd lömb gegn lambablóð-
sótt er að sprauta þau með mót-
efnasermi. Sermið er framleitt í
hrossum með því að sprauta þau
síendurtekið með eiturefnum sýkl-
anna sem valda lambablóðsótt.
Sýklarnir framleiða líka í nokkrum
mæli eiturefnin sem valda flos-
nýrnaveiki þannig að sermið inni-
heldur einnig mótefni gegn þeim.
Yfirleitt er sprautað einu sinni í
viku með allt að 100 ml af toxíni í
hvert sinn. Þegar hrossin eru farin
að mynda nægjanlegt magn mót-
efna er þeim tekið blóð (allt að 5
lítrar í hvert sinn úr hverju hrossi),
blóðið látið storkna, sermið (blóð-
vatnið) hirt og tappað á glös og
notað í lömbin til þess að verja þau
gegn sjúkdómnum. Sprauta þarf
lömbin strax eða mjög stuttu eftir
burð. Hér áður fyrr var sermi mjög
mikið notað sem varnarlyf en þró-
unin hefur orðið sú að nota frekar
bóluefni í ærnar. Víðast hvar er því
hætt að framleiða mótefnasermi í
hrossum. Þetta er mjög dýr og fyr-
irhafnarsöm framleiðsla. Út frá
dýraverndunarsjónarmiðum þykir
ekki ásættanlegt að nota hross í
þessu skyni ef til eru aðrar aðferð-
ir sem skila sama árangri. Í þessu
tilviki skilar bólusetning ánna
mótefnum til lambanna á miklu
eðlilegri hátt en sprautun með
hrossasermi. Framleiðsla á sermi á
Keldum hefur dregist mjög saman
undanfarin ár. Henni verður þó
framhaldið í einhver ár en í mjög
takmörkuðu magni. Mælt er með
því að sermi sé eingöngu notað í
neyðartilvikum. Undir slík tilvik
heyra fyrirmálslömb (ærnar hafa
ekki verið bólusettar fyrir burð), ef
bólusetning hefur misfarist, menn
gleymt að bólusetja eða ef lamba-
blóðsótt kemur upp á bæjum þar
sem menn hafa alveg sleppt því að
bólusetja vegna þess að þeir hafa
haldið að sjúkdómurinn væri ekki
til staðar í hjörðinni.
Bóluefni frá Tilraunastöð Háskóla
Íslands í meinafræði að Keldum
Eggert Gunnarsson
dýralæknir á Tilraunastöð Háskóla Ís-
lands að Keldum
eggun@hi.is/s. 585-5100
Dýralækningar