Bændablaðið - 26.07.2012, Blaðsíða 21

21Bændablaðið | Fimmtudagur 26. júlí 2012
Hlýnandi loftslag og flutningur á
plöntum og plöntuafurðum milli
landa og heimshorna skapa hættu
á að skaðvaldar berist til Íslands,
ílengist hér og geti valdið ófyr-
irsjáanlegum skaða.
Halldór Sverrisson, plöntu-
s júkdómaf ræð ingu r h j á
Landbúnaðarháskóla Íslands og
Skógrækt ríkisins, segir það geta
verið ódýrara að framleiða garð-
plöntur til dæmis í Kína og flytja
þær til Evrópu og jafnvel Íslands, en
að framleiða þær í landinu sem þær
koma til með að festa rætur. „Þrátt
fyrir að innflutningur af þessu tagi
geti verið hagkvæmur er hætt við að
plöntunum fylgi skaðvaldar sem geti
valdið ófyrirsjáanlegu tjóni seinna
meir.“
Skaðvöldum skipt í tvo hópa
„Skaðvöldum á gróðri er oft skipt í
tvo hópa eftir því hverskonar gróður
þeir leggjast á. Í öðrum hópnum eru
skaðvaldar sem leggjast á plöntur
sem tilheyra náttúrulegu gróðurríki
landsins, eins og birkiskógana, en
hinum skaðvaldar sem leggjast á
innfluttar ræktunarplöntur eins og
til dæmis kartöflu, bygg eða alas-
kaaspir.
Tré í ræktuðum skógum eiga að
vaxa þar lengi og jafnvel árhundr-
uðum saman og því mikill skaði ef
stálpað, gamalt tré drepst eða skemm-
ist af völdum skaðvalda, hvort sem
þeir eru þekktir í landinu eða nýir
óboðnir gestir. Fjölmargar tegundir
trjáa og jurta sem ræktaðar eru hér á
landi eiga sér stutta ræktunarsögu og
þar sem lítið hefur verið um alvarlega
skaðvalda eru margar þeirra illa undir
það búnar að mæta þeim. Þetta hefur
þó verið að breytast, smám saman
hefur skaðvöldunum fjölgað og hing-
að borist gljávíði-, aspar- og greniryð
auk asparglyttu og birkismugu, svo
dæmi séu nefnd.
Skaðvaldar í gróðurhúsum eru sér
kapítuli út af fyrir sig og má segja
að þeir séu alþjóðlegir vágestir sem
virða engin náttúruleg landamæri.
Þessir skaðvaldar eru þó oftast auð-
veldari viðureignar en þeir sem lifa
utandyra, þar sem útbreiðslusvæði
er yfirleitt takmarkað við ákveðin
gróðurhús og jafnvel ákveðna rækt-
un,“ segir Halldór.
Miklir hagsmunir í húfi
Íslensk lög um innflutning á plöntum
taka mið af hættunni sem getur
skapast við óheftan innflutning á
plöntum og plöntuafurðum. Blátt
bann er lagt við innflutningi á mikil-
vægustu ræktuðu trjátegundunum, til
dæmis birki- og víðitegundum, auk
þess sem óheimilt er að flytja inn
margar tegundir barr- og lauftrjáa. Í
reglugerðinni um inn- og útflutning
plantna er líka langur listi yfir skað-
valda sem ekki mega finnast á þeim
plöntum sem leyfilegt er að flytja inn.
Halldór segir að ef til landsins
berist nýir skaðvaldar séu möguleik-
arnir til þess að ráða við þá í rækt-
unarplöntum mun betri en í villtri
náttúru eða skógum. „Fjárhagslegir
hagsmunir geta vegið svo þungt í
ræktun að það getur borgað sig að
leggja í töluverðan kostnað við varnir
gegn sjúkdómum í matjurtaræktun.“
Hér á landi gildir mun strangari
innflutningslöggjöf varðandi plöntu-
skaðvalda en annarsstaðar í Evrópu.
Innan Evrópusambandsins er hægt að
flytja plöntur án eftirlits milli landa
ef þær á annað borð finnast í löndum
innan sambandsins. Á Íslandi er
krafist heilbrigðisvottorðs þar sem
vottast að plönturnar sem verið er
að flytja inn séu lausar við ákveðna
skaðvalda. Matvælastofnun sér um
eftirlit og getur samkvæmt lögum
skoðað allar sendingar sem koma
til landsins. Sá hængur er þó á eftir-
litinu að einungis einn starfsmaður
sinnir því og möguleikinn á skoðum
í höfnum og á flugvöllum á öllu
landinu takmarkaður. Einnig getur
reynst erfitt að greina marga skað-
valda nema á rannsóknarstofu. Má
þar til dæmis nefna rótarsjúkdóma
af völdum Phytophthora-tegunda en
sjúkdómar af þeirra völdum breiðast
hratt út í Evrópu og víðar í heiminum
um þessar mundir. Sumar þessara
tegunda eru fylgifiskar lyngrósa,
Rhododendron, sem margir þekkja
sem blómviljugan garðrunna. Að
mínu mati er full ástæða til að bæta
þeirri ættkvísl á bannlistann yfir
plöntur sem ekki má flytja inn.
Sem stendur er verið að endur-
skoða reglugerðina um innflutning
á plöntum og plöntuafurðum og
ekki seinna vænna, þar sem hún
var sett árið 1990 og löngu orðin
barn síns tíma. Hluti þeirrar endur-
skoðunar felst í því að greina hvaða
skaðvaldar eru líklegir til að valda
tjóni, berist þeir til landsins, hvað er
hægt að gera til að varna því að þeir
berist hingað og til hvaða ráðstafana
þarf að grípa vilji svo illa til,“ segir
Halldór Sverrisson plöntusjúkdóma-
fræðingur. /VH
Garðyrkja & ræktun
eftirlit um völundarhúsið á haustin
og fylgjum fólki út sem hefur villst
illilega yfir sumarið.“
Landnámshænur setja sterkan
svip á svæðið í kringum markaðinn
þar sem þær ganga frjálsar í kringum
Hænsnahöllina, eins og hænsnakof-
inn á Engi kallast. Á sumrin er líka
hægt að skoða sýnishorn af íslensk-
um og erlendum nytjajurtum, kryddi,
lækninga- og ilmjurtum. Fólk er vant
að nota margar af þessum jurtum en
þekkir þær samt ekki í sjón, eins og
til dæmis tóbaksplöntuna.
Grúsk og gróðurnytjar
Ingólfur er mikill áhugamaður um
nytjajurtir og valdi gróðurinn í nyt-
jajurtagarðinn í Skálholti, sem sýnir
plöntur sem sannanlega voru rækt-
aðar fyrr á öldum á biskupssetrinu
samkvæmt gömlum heimildum.
„Ég hef lengi haft gaman af
að elta uppi vitneskju um rækt-
un nytjaplantna á Íslandi og er
Skálholtsgarðurinn einn hluti af því
grúski. Þótt garðurinn sé ekki stór
að flatarmáli liggur ótrúlega mikil
heimildavinna að baki honum, enda
ekkert gaman að búa svona garð til
nema hann standist fræðilega og þar
séu eingöngu plöntur sem nefndar
eru í heimildum.
Ræktun Íslendinga fyrr á öldum
skiptist í tímabil þar sem nánast
ekkert var ræktað og önnur þar
sem menn gerðu ýmsar tilraunir.
Við landnám hófst hér garðrækt og
kornyrkja sem lagðist svo að mestu
niður um fjórtánhundruð og var ekki
tekin upp aftur fyrr en með endur-
reisninni og upplýsingunni á sautj-
ándu öld. Fyrsti vísirinn að eiginlegri
garðrækt eftir það eru tilraunir Gísla
Magnússonar sýslumanns, sem bjó
m.a. á Hlíðarenda í Fljótshlíð og
síðar í Skálholti. Eftir það má segja
að hafi verið stunduð garðrækt á
Íslandi óslitið, þótt hún hafi verið
í smáum stíl til að byrja með. Eftir
Gísla koma svo til sögunnar menn
eins og Séra Björn Halldórsson í
Sauðlauksdal, sem oft er sagður
vera faðir kartöfluræktunar hér á
landi, auk þess sem danska kon-
ungsvaldið reyndi að hvetja menn
til ræktunar og treysta þannig til-
vistarlegan grundvöll þjóðarinnar
sem átti í sífelldu harðræði.
Nytjajurtir á Íslandi voru lengi
fáar og fyrir vikið væntanlega verið
viðvarandi næringarskortur á land-
inu framan af öldum. Íslendingar
hafa nýtt hvönn, söl, fjallagrös og
hugsanlega skarfakál frá fyrstu tíð
en þetta eru tegundir sem vaxa víða
og flestir höfðu aðgang að,“ segir
Ingólfur.
Gróðurhúsin nýtt til hins ýtrasta
Aðspurð segja Ingólfur og Sigrún
að alltaf séu að spretta upp nýjar
hugmyndir um hvað væri gaman að
rækta. „Í dag leggjum við áherslu
á að vinna áfram með asísku teg-
undirnar og síðan höfum við verið
að sinna plöntum sem tengjast því
sem kallast nýja norræna eldhúsið.
Okkur berast reglulega fyrirspurnir
frá veitingamönnum sem eru að biðja
um gamlar norrænar landsortir af
rófum, næpum og sólrót, eða jor-
dskokker eins og plantan kallast á
dönsku. Hugmyndin er að nota gaml-
ar ræktunartegundir og villigróður
í matreiðslu eftir því sem þær eru
fáanlegar eftir árstíðum. Ef þetta nær
einhverju flugi sjáum við fyrir okkur
að fljótlega verði farið að nýta bragð-
miklar, gamlar íslenskar nytjaplöntur
eins og hvönn, súrur og skarfakál í
umtalsverðum mæli. Þessi hreyfing
er mjög öflug á Norðurlöndunum,
virðist vera að sækja í sig veðrið
hér og er skemmtileg að því leyti að
hún gefur fólki tækifæri á að kynnast
gömlum, íslenskum matjurtum sem
margir hafa ekki smakkað.
Við höfum gaman af fjölbreyti-
leika í ræktun og viljum helst ekki
sérhæfa okkur í einni eða tveimur
tegundum. Vandamálið er aftur á
móti að við erum að sprengja gróður-
húsin utan af okkur og framleiðslu-
getan er nýtt til hins ýtrasta. Okkur
langar því að bæta við nýju ræktunar-
húsi og aldrei að vita nema það rísi
fyrr en seinna,“ segja Ingólfur og
Sigrún garðyrkjubændur á Engi á
lokum. /VH
Innflutningur á plöntum og plöntuafurðum:
Ströng lög en takmarkað eftirlit
Asparryð kemur fram á neðra borði laufblaða alaskaaspar um mitt sumar.
Gró sveppsins berast með vindi á næstu blöð eða blöð annarra trjáa og
byrjar á lerkitrjám á vorin og verður ösp sem stendur nálægt þeim því oft
vexti. Kalhætta er einnig meiri hjá ösp sem er smituð af ryði. Asparklónar
eru misþolnir fyrir ryði.
Asparglytta er bjöllutegund sem
leggst á ösp og víði. Á vorin vakna
fullorðin dýr af vetrardvala og leggj-
ast á brum og nývöxt aspar og víðis.
verpir kvendýrið á laufblöð. Þegar
blöðin og geta valdið talsverðum
skaða. Eftir tvær til þrjár vikur falla
þær til jarðar og púpa sig. Ný kynslóð
getur komið fram seinni part sumars
og hafa fullorðnar bjöllur fundist á
ferli langt fram eftir hausti áður en
þær leggjast í dvala.
-
fræðingur.
www.kemi.is • Sími: 544 5466 • Tunguhálsi 10 , 110 Reykjavík
UMHVERFISVÆNT BÆTIEFNI FYRIR ELDSNEYTI
ALLT AÐ 20%
ELDSNEYTISSPARNAÐUR
YFIR 50%
MINNI MENGUN