Fréttablaðið - 18.05.2012, Blaðsíða 18

18. maí 2012 FÖSTUDAGUR
Ég held ekki að það sé sérlega eftirsóknarvert að vera for-
seti. Líklega er þó skárra að vera
forseti lítillar þjóðar en stórrar. Á
hinn bóginn held ég að það sé eftir-
sóknarvert fyrir þjóð – ekki síst ef
hún er lítil – að eiga sér forseta. En
það verður að vera góður forseti.
En hvernig skyldi góður forseti
vera? Stundum er sagt að forset-
inn eigi að vera sameiningartákn
fólksins í landinu, þessarar óræðu
stærðar sem sumir reyna að hafa
fyrir lóð á vogarskálina þeim
megin sem þeir sjálfir standa. Þá
er talað eins og forsetinn geti hafið
sig upp yfir stjórnmálin og hvers-
dagsleikann og sameinað fólkið
í landinu í krafti þess að vera sá
sem hann er. En fólkið í landinu er
frekar sundurleitur hópur, það eru
varla neinar vogarskálar sem það
kærir sig um að fjölmenna á og
það er ekki til neitt tákn sem það
er tilbúið að sameinast um. Ekki
einu sinni náttúran hefur megnað
að vera slíkt tákn.
En ef forsetinn getur ekki verið
sameiningartákn, er þá ekki
borin von að hann geti verið for-
seti allra? Er hugmyndin um for-
seta allra ekki bara einhvers konar
brandari sem enginn vill segja –
þótt sjö manns vilji reyndar verða
forseti? Er forsetinn ekki einmitt
aukastærð í lýðræðinu, einhvers
konar menningarlegt skjaldar-
merki sem hefur engu hlutverki
að gegna í eiginlegri stjórnskipan
lýðveldisins?
Ég held ekki. Hugmyndin um
forseta er ekki bara einhver brand-
ari, heldur alvarleg hugmynd um
lýðræðislega stjórnskipan. Til
skamms tíma var fátt sem tengdi
forsetann við valdaskak lýðræðis-
ins, en lýðræðið snýst ekki bara
um valdaskak. Að minnsta kosti
ekki þegar sæmilega lætur. Og
raunar er það einmitt valdaskak-
ið sem hætt er við að gangi af lýð-
ræðinu dauðu á endanum.
Stjórnmál einkennast af tvenns
konar baráttu. Annars vegar bar-
áttu fyrir sérhagsmunum og hins
vegar baráttu fyrir almannahags-
munum. Þessi tvenns konar bar-
átta verður alltaf hluti af stjórn-
málum, og þannig hlýtur það að
vera – og þannig á það að vera.
Þegar sagt er að forsetinn skuli
vera sameiningartákn fólksins í
landinu, þá er stundum talað eins
og hann geti af skarpskyggni sinni
komið auga á þá sérhagsmuni sem
einmitt geti sameinað fólkið. En
eðli sínu samkvæmt eru sérhags-
munirnir ekki allra og þeir sam-
eina ekki aðra en þá sem njóta
þeirra – með réttu eða röngu. For-
setinn getur ekki umbreytt sér-
hagsmunum í almannahagsmuni
hversu mikilfenglegur og mælsk-
ur sem hann annars er.
Lýðræðið snýst ekki bara um
að fólk nái að koma því til leiðar
sem það skynjar sem hagsmuni
sína á hverju augnabliki. Lýðræði
snýst líka um skynsemi. Það snýst
líka um virðingu. Það snýst líka
um leikreglur. Það snýst nefni-
lega ekki bara um leikslok, held-
ur um gildi, verðmæti og leikregl-
ur. Og það er hér sem forsetinn
getur haft hlutverki að gegna í
lýðræðinu. Hann þarf að tala máli
skynseminnar, með því að styðja
embættisverk sín skynsamlegum
rökum. Hann þarf að byggja slík
rök á mikilvægustu gildum lýð-
ræðislegs samlífis – m.a. virðingu
fyrir öðrum, ekki síst þeim sem
eru honum ósammála. Hann þarf
að sýna að hann kunni að hlusta,
ekki bara á þá sem hafa hátt held-
ur líka á þá sem tala af veikum
mætti. Hann þarf að sýna að hann
stendur fyrir eitthvað sem er nógu
bitastætt til þess að þeir sem eru
forsetanum ósammála geti eftir
sem áður sagt: „Já, gott og vel,
ég er honum ósammála en ég get
samt fallist á að sjónarmiðin séu
studd gildum rökum.“
Þannig verður forsetinn ekki
sameiningartákn, heldur samein-
ingarafl. Lýðræði snýst um það að
lifa saman þrátt fyrir ólíkar skoð-
anir, þrátt fyrir öndverð sjónar-
mið, þrátt fyrir athafnir sem við
erum ósammála um. En lýðræðið
snýst ekki bara um þetta. Því tónn
lýðræðisins er ekki einungis sleg-
inn á „þrátt fyrir“-strengi. Lýð-
ræði snýst ekki um að lifa saman
þrátt fyrir að við séum ólík, heldur
„vegna þess“ að við erum ólík. Líf
okkar er einmitt innihaldsríkt og
gefandi vegna þess að við komum
úr ólíkum áttum, stefnum í ólíkar
áttir og ferðumst með margvísleg-
um hætti. Það er í margbreytileik-
anum og ágreiningnum sem við
getum menntast hvert af öðru og
það er með viðbrögðum við þess-
um staðreyndum mannlegs sam-
lífis sem forseti getur verið sam-
einingarafl.
Eitt sterkasta sameiningarafl í
íslensku samfélagi í dag eru dóm-
stólar. Þeir sameina ekki með
því að finna það sem allir eru
sammála um, heldur með því að
vera farvegur fyrir ósamkomu-
lag – stundum jafnvel hatrammar
deilur. En þótt fólk sé ósammála
og deili harkalega, þá eru samt
flestir sammála um að leið dóm-
stólanna sé réttlát leið til úrlausn-
ar. Og þótt fólk sé ekki endilega
sammála niðurstöðu dómstólanna
– og síst þegar dómur fellur því í
óhag – þá sættir fólk sig yfirleitt
við niður stöðuna einmitt vegna
þess að hún er niðurstaða hlutlægs
dómstóls og rökstudd í löngu máli,
með vísun í almennar leikreglur
samfélagsins og þau viðmið um
réttlæti sem hafa verið ríkjandi
um langan tíma.
Ég held að ef það sé yfirleitt
eitthvert vit í hugmyndinni um
forseta lýðveldisins sem samein-
ingarafl þá liggi það vit einmitt
í því að forsetinn geti stuðlað að
einingu frekar en sundrungu með
því að sýna okkur hvernig við
getum hlustað hvert á annað og
lært hvert af öðru – hvernig við
getum lifað innihaldsríku og lær-
dómsríku lífi einmitt vegna þess
að við erum ólík.
Þegar sagt er að
forsetinn skuli
vera sameiningartákn
fólksins í landinu, þá er
stundum talað eins og
hann geti af skarpskyggni
sinni komið auga á þá …
Forsetinn: Tákn eða afl
Því er iðulega slegið fram sem sönnu að þrátt fyrir bágan
efnahag og erfitt ástand hafi
Ísland fulla burði til þess að rétta
úr kútnum á skömmum tíma og
reisa hér endurbætt og öflugra
samfélag. Í þessari algengu orð-
ræðu er því haldið fram að Íslend-
ingar séu umfram allt svo vel
menntuð þjóð. Slíkar fullyrðingar
eru sérstaklega algengar í stjórn-
málum.
Staðreyndin er þó sú að slík-
ar fullyrðingar eru ekki á rökum
reistar. Samkvæmt nýjustu tölum
OECD eru 36% Íslendinga á aldr-
inum 25-34 ára með háskólapróf.
Samanborið við önnur norræn ríki
er ástandið vægast sagt slæmt þar
sem 47% Norðmanna, 45% Dana,
42% Svía og 39% Finna á sama
aldri hafa lokið námi við háskóla.
Þá kemur Ísland ekki einungis illa
út í samanburði við nágrannaþjóð-
ir heldur er komið niður fyrir með-
altal OECD.
Árið 2008 var Ísland í 18. sæti
af 34 löndum OECD þegar kemur
að opinberum fjárframlögum til
háskóla. Ísland varði árlega að
meðaltali 10.429 Bandaríkjadoll-
urum á hvern háskólanema. Til
samanburðar var meðaltal OECD
ríkjanna 13.717 dollarar og Svíar
settu yfir 20.000 Bandaríkjadal á
hvern sinn nemanda. Síðan þess-
ar tölur voru birtar hafa framlög
ríkisins verið skorin niður um um
það bil fjórðung á Íslandi. Þetta
þýðir að verið er að reyna að reka
háskólakerfi að norrænni fyrir-
mynd fyrir rétt rúmlega 40% af
fjármagninu.
Ástandið er slæmt og mun
versna með hverju ári nema vit-
undarvakning verði á mikilvægi
þessa málaflokks fyrir framtíð-
arhorfur í lífsgæðum og atvinnu-
málum í landinu. Bæði nefndir og
sérfræðingar hafa skilað skýrri
afstöðu til málsins, nú sé ekki tím-
inn til þess að draga saman seglin
í menntamálum, þvert á móti að nú
sé tími til þess að efla þau. Þessi
skilaboð hafa verið látin sem vind-
ur um eyru þjóta.
Frá „hruni“ hafa fjárframlög til
háskólanna verið skorin verulega
niður að raunvirði. Á sama tíma er
þeim gert að taka inn fleiri nem-
endur en áður. Framlag á hvern
nemenda er því að lækka og það
mun óhjákvæmilega koma niður
á gæðum kennslunnar og skól-
anna allra. Nú þegar aldrei hefur
verið mikilvægara að útskrifa vel
menntaða einstaklinga og fá hing-
að til lands góða nemendur erlend-
is frá, stefnir allt í hnignun metn-
aðarfullra háskóla sem geta ekki
staðið undir væntingum sem til
þeirra eru gerðar.
Háskólar verða að geta boðið
starfsfólki sínu upp á spennandi
vinnuumhverfi og samkeppnis-
hæfar aðstæður og laun og komi
ekki til stórtækra stefnubreytinga
í þessum málum er ekki langt í að
það verði ekki fært. Umræðan um
laun stundakennara hefur vart
farið fram hjá neinum og starfs-
fólk háskólanna vinnur við kjör
sem engan veginn samræmast
þeirri hæfni, menntun og reynslu
sem það hefur.
Aukinheldur verða háskólarn-
ir að bjóða íslenskum nemend-
um aðstæður og gæði sem eru
sambærileg valkostum erlendis.
Námsmenn eiga rétt á þeirri lág-
markskröfu að íslenskir háskól-
ar bjóði þeim upp á námsgæði til
jafns við það sem tíðkast á lönd-
unum í kringum okkur. Ef fram
heldur sem horfir er framtíðin
ekki björt í íslensku háskólastarfi.
Viljinn til þess að gera vel er til
staðar og á síðustu árum hefur
verið unnið þrekvirki með tilliti
til niðurskurðar og þess fjármagns
sem skólarnir fá. Hættan er sú að
vel unnin verk skólanna komi nú
í bakið á þeim. Stjórnvöld verða
að gera sér grein fyrir því að vel
heppnaður niðurskurður er ekki
tilefni til frekari niðurskurðar.
Eru Íslendingar vel menntuð þjóð?
Forsetaembættið
Ólafur Páll Jónsson
dósent í heimspeki
við Menntavísindasvið
Háskóla Íslands
Menntamál
Kristján Pétur
Sæmundsson
formaður
Stúdentafélags HR
2011-2012
Ebba Karen
Garðarsdóttir
formaður
Stúdentafélags HR
2012-2013
Sara Sigurðardóttir
formaður Stúdentaráðs
HÍ 2012-2013