Fréttablaðið - 27.07.2012, Blaðsíða 6

27. júlí 2012 FÖSTUDAGUR6
FRÉTTASKÝRING: Fornleifafræðingar berjast við Ægi og eilífð
Jón Sigurður
Eyjólfsson
jse@frettabladid.is
Í vetur mótmæltu fornleifafræð-
ingar þegar ljóst var að þeirra
biði fjórða niðurskurðarárið
í röð. Framlög til Fornleifa-
sjóðs námu tæpum 33
milljónum meðan Hús-
friðunarsjóður fær
rúmar 125 og Söfn-
unarsjóður rúmar
94 milljónir. Þetta segir
þó ekki alla söguna því sums staðar,
eins og á Alþingisreitnum og
við Vaðlaheiði, hafa
framkvæmdaaðilar
borgað fyrir rann sóknir
á svæðunum. Eins hafa fræði-
menn verið duglegir við að fá styrki
sem sumir hverjir koma að utan og
segir Elín Ósk Hreiðarsdóttir, for-
maður félags íslenskra fornleifa-
fræðinga, að sumarið sé líflegt í
geiranum.
Fornleifafræðingar keppa ekki
aðeins um fé heldur einnig við höfuðskepn-
urnar. Þeirra frekust er hafið sem víða hrifsar til sín
minjar. Fræðimennirnir gefast þó ekki upp gagnvart
þessum ágangi og hafsbotninn er á meðal leitarsvæða í ár.
Vísindin sem keppa
við tímann og vatnið
Útlit er fyrir að fornleifafræðirannsóknir færi okkur fljótlega stór brot í púslu-
spili sjálfsvitundar okkar. Þar koma stóriðja, umsvif útlendinga og markaðslög-
mál við sögu. Fréttablaðið kynnti sér nokkrar rannsóknir sem nú standa yfir.
Í KAPPI VIÐ GREIPAR ÆGIS Við Kolkuós eins og víða annars staðar keppast fornleifafræðingar við að ná minjum áður en þeim
skolar út á haf. MYND/JENNICA EINEBRANT SVENSSON
Athafnasvæði fornmanna í miðbænum
Rannsóknir hófust árið 2008 en
þá var opnað um tvö þúsund
fermetra uppgraftarsvæði við
Tjarnargötu og Kirkjustræti. Þar
hafa fundist minjar frá landnámi
og allt til okkar tíma. Á landnáms-
tíð hefur verið þarna vinnusvæði
mikið þar sem fram hefur farið
járnvinnsla, kolagerð, gripa- og
verkfærasmíðar ásamt öðrum
hefðbundnum störfum sem
tilheyrðu húshaldi þessa tíma.
Eins fannst á svæðinu viðarstígur,
eins konar gangstétt þess tíma.
Tekist hefur að grafa upp átján metra af þessum stíg en þá fer hann undir
Kirkjustræti svo enn er ekki vitað hversu langur hann hefur verið. Einnig
hafa fundist tíu járnbræðsluofnar, kolagrafir, smiðjur, safnhús, eða skemma
þar sem melkorn var þurrkað, og túngarður.
Nú í sumar var byrjað að rannsaka fjögur hundruð fermetra svæði og hafa
þar fundist munir frá 9. til 11. öld.
„Nú þegar hefur komið í ljós tveggja fasa smiðja sem er um tuttugu til
þrjátíu fermetra stór ásamt þremur öðrum byggingum. Þeirra hlutverk er
enn óþekkt,“ segir Vala Björg Garðarsdóttir, fornleifafræðingur, sem stjórnar
rannsókninni. „Utan bygginganna er svo athafnasvæði þar sem komið hafa
í ljós kolagrafir, ofnar og aflar og tengjast þau mannvirki að flestu leyti járn-
og eða málmvinnslu með einum eða öðrum hætti. Gripir sem hafa fundist
það sem af er endurspegla að miklu leyti það sem fór fram á svæðinu og
má þá helst nefna sleggjur, hamra, járn- og viðarnagla, spýtur, brýni, sökkur,
öngla, tunnustafi, járnbita og snældusnúða að ógleymdum fjölda dýrabeina.
1. ALÞINGISREITURINN
Á ALÞINGISREITNUM Vala Garðarsdóttir
við eldstæði í miðbænum.
■ Vogur í Höfnum í Reykjanesbæ.
Rannsókn á landnámsskála og
umhverfi við hann.
■ Vatnsfjörður við Ísafjarðardjúp.
Rannsókn á bæjarstæðum en talið
er að í Vatnsfirði hafi verið höfuð-
ból á Vestfjörðum frá landnámi
fram á 16. öld.
■ Ingiríðarstaðir í Þegjandadal.
Rannsókn á kumlateig. Í dalnum
hafa fundist búsetuminjar frá
miðöldum.
■ Gröf og dauði. Rannsókn á
allt að þrettán hugsanlegum
greftrunarstöðum á Norður- og
Vesturlandi.
■ Gufuskálar. Verstöð sem sjór er
að taka til sín.
■ Skriðuklaustur. Framhaldsrann-
sókn og frágangur á minjasvæði
af klausturgarðinum á Skriðu og
umhverfi.
■ Fjölmargar fleiri athyglis-
verðar rannsóknir eru í gangi
í sumar sem hefðu sómt sér á
þessum lista.
AÐRAR RANNSÓKIR
Í kappi við Ægi
Við Kolkuós í Skagafirði var höfn og mikið athafnasvæði. Árið 1004 var lögð
gata eftir endilöngum tanganum og við hana voru búðir og milli þeirra stígar
og steinlagðar götur. „Er höfnin og verslunarstaðurinn við hana vafalaust
ástæðan fyrir því að valdamiðstöð reis til forna á Hólum í Hjaltadal og að
biskupstólnum var valinn þar staður,“ segir Ragnheiður Traustadóttir forn-
leifafræðingur sem fer fyrir rannsóknarmönnum þar. Rannsóknir þar hófust
árið 2003 en þeim lýkur nú í sumar og keppast fornleifafræðingar við að
ná sem mestum gersemum af svæðinu áður en Ægir lætur greipar sópa en
sjávarrof er mikið á tanganum.
Við uppgröftinn hafa meðal annars fundist leifar af nauðsynja- og
munaðarvöru, sem flutt var milli landa, kambar, silfurpeningar, gangsilfur,
bronsnálar, nálarhús, brot úr innfluttum brýnum, tinnur, leirker, bökunar-
hellur, skipasaumur, unnin hvalbein, ýmislegt úr járni auk annarra mann-
vistarleifa og jafnvel heiðinna grafa.
3. KOLKUÓS Í SKAGAFIRÐI
Þormóður væri farinn í sjóinn
Á Siglunesi keppa fornleifafræðingar einnig við Ægi sem rífur í sig ystu
tanga á Siglunesi. Þar var verstöð mikil og bendir ýmislegt til að elstu minjar
séu frá því fljótlega eftir landnám. Birna Lárusdóttir,
fornleifafræðingur sem fer fyrir liðinu þar, segist afar
ánægð með að búið sé að tryggja nægilegt fjármagn
til rannsókna næstu þrjú árin og munar þar mest um
styrk sem fenginn er frá National Science Foundation
í Bandaríkjunum. Á meðal þess sem fundist hefur á
Siglunesi er hann Þormóður sem heitir eftir landnáms-
manninum en þessi tálgaði Þormóður sem fannst í
fyrra er taflmaður frá 12. eða 13. öld. Til marks um
ágengni sjávar í aðsópi sínu má geta þess að Birna
telur að hefði Þormóður ekki fundist í fyrra væri hann
líklegast kominn í sjóinn.
4. SIGLUNES
ÞORMÓÐUR
Stóriðja fornmannanna
Þegar menn aka um Vaðlaheiðargöng
í framtíðinni og fagna dagsljósinu í
Fnjóskadal eftir gangamyrkrið geta þeir
minnst stóriðju síns tíma en þar var
unnið járn í tonnavís. Nú á dögum er
flutt inn boxít frá fjarlægum löndum til
álvinnslu en fornmenn vorir urðu að
líta sér nær og unnu járnið úr rauða
sem nóg er af í Fnjóskadalnum. Líkt
og í álverum landsins nú á dögum
var einungis um hráefnisvinnslu að
ræða en síðan hafa laghentir menn
gert úr járninu lása, verkfæri, nagla og
vopn. Ef gælt er við skáldagyðjuna má
spyrja sig hvort Árni beiski hafi haft
Vaðlaheiðarjárn í hendi er hann hjó
höfuð Snorra Sturlusonar. Endalok
járnvinnslunnar í Fnjóskadal má skrifa
á reikning sama aflsins og skilur milli
feigs og ófeigs í viðskiptaheiminum enn í dag, það er að segja markaðslög-
málið, en á 14. öld var það orðið ódýrara að flytja járnið inn.
Guðmundur Stefán Sigurðarson fornleifafræðingur fer fyrir rannsóknar-
mönnum. Hann segir að á meðal þess sem fundist hefur séu fjórir ofnar.
Hann segir enn fremur að ljúka eigi rannsóknum í september á þessu ári.
5. VAÐLAHEIÐI
MENJAR UM JÁRNVINNSLU Stóriðja
fornra tíma rannsökuð.
Á slóðum fornra hvalveiðimanna
Á Vestfjörðum er unnið að rannsóknum sem gætu lýst upp tímabil og
umsvif sem hingað til hafa verið frekar óljós í söguskoðun Íslendinga. Í
Bölum í Strandasýslu, norðan Bjarnafjarðar, er verið að rannsaka gamalt
athafnasvæði baskneskra, breskra og hollenskra hvalveiðimanna sem
munduðu skutulinn á sautjándu öld. „Þetta var gríðarlega mikilvæg útgerð
fyrir Evrópu á sínum tíma því hvalolía var náttúrulega í sama sessi og
svartolían í dag,“ segir Ragnar Edvardsson fornleifafræðingur. Vitað var að
Baskar, Englendingar og Hollendingar stunduðu hvalveiðar hér við land á
öldum áður en þetta er í fyrsta skipti sem leifar finnast sem varpað geta ljósi
á umsvif þeirra hér á landi. Nú þegar hafa fundist bræðsluofnar á Ströndum
sem hugsanlega eru frá tímabilinu 1608 til 1670.
Ragnar er með fleiri járn í eldinum en þriðja árið í röð verður gerð neðan-
sjávarrannsókn á Vestfjörðum. Hún gengur út á það að kortleggja hafs-
botninn og eins og búast mátti við hafði Ægir ýmsar minjar í hirslum sínum.
Hafa til dæmis fundist leifar af gömlum bryggjum en svo hafa einnig fundist
verslunarminjar til dæmis í Tálknafirði. Ragnar segir að aldursgreining liggi
ekki fyrir en hugsanlega megi rekja þessar leifar langt aftur til miðalda og
geti þær því leitt ýmislegt í ljós um verslunarumsvif fyrir tíð Hansakaup-
manna.
2. VESTFIRÐIR
UPPGRÖFTUR Eldstæði í Hvalveiðistöðinni á Strákatanga frá 1608-1670.
1
2 3
4
5