Fréttatíminn - 12.07.2013, Blaðsíða 50

 samskiptatæknin mótar samfélögin og mennina
Ekkert er óbreytt – en
hvað hefur breyst?
e inhvern tímann var það svo að hugsun barst ekki milli manna nema þeir hittust. Þá gat heldur enginn varðveitt
hugsun sína lengur en hann mundi og lifði.
Eða komið henni lengra en hann gat gengið.
Slíkt mannfélag er samfélag ólæsis. Sögur
berast á milli manna; skoðanir, afstaða og
fréttir. Við getum kynnst svona samfélögum
með því að ferðast út fyrir Vesturlönd og að-
eins út fyrir alfaraleið. Það er tiltölulega stutt
að fara þangað sem meginstraumar hugsunar
berast frá manni til manns; þar sem ritaður
texti, bækur og blöð skortir útbreiðslu og afl
til að hafa mótandi áhrif á samfélagið. Upp-
söfnunaráhrif textans virka ekki; þar sem
leggja má eina hugsun ofan á þá sem áður var
sett fram.
Reyndar getum við líka rekið nefið inn í
svona ólæsissamfélög hér heima. Hér eru
allskyns menningarpollar sem byggja miklu
fremur á sannfæringarkrafti kaffitímans en
skipulagðri framsetningu
og lestri texta. Sum okkar
lifa að mestu í svona ólæsis-
pollum. Öll okkar að ein-
hverju leyti.
Texti veldur byltingum
Í ólæsispollum innan okkar
samfélags ræður yfirleitt sá
háværi og sterki; en í rót-
grónum ólæsissamfélögum
halda ættirnar og þorpin
samfélaginu saman. Þótt
þessi samfélög séu ólæs á
texta geta þau verið fluglæs
á margt annað; og betur
læs en við sem burðumst
með aldalanga textamenn-
ingu. Ritaður texti skapar
hins vegar svigrúm fyrir félagslegt rót; hann
getur haldið skikki í samfélagi á fleygiferð.
Ólæsið er hins vegar fastheldið og þolir minni
röskun. Þetta á við um samfélög; en ekki
síður um fólkið.
Innreið ritmáls í samfélög er svo afdrifarík
að hún leiðir án undantekninga til byltinga.
Kristin kirkja er slík bylting og líka Islam.
Þessi fyrirbrigði urðu til þegar textinn var lítt
fleygur; var bundinn við uppskrifuð handrit.
Það voru aðeins stærstu stofnanir sem náðu
árangri með þeirri tækni. Og sú tækni hlaut
að geta af sér stórar stofnanir.
Við munum aldrei vita hvort kom á undan;
hænan eða eggið.
Prent leiðir til byltingar fjöldans
Kaþólska kirkjan missti tök á norðanverðri
Evrópu vegna prenttækninnar. Með prentinu
var hægt að koma texta milli manna án þess
að eiga klaustur (sem lögðust að mest niður í
kjölfarið). Prentið var ódýrt og kom textanum
því til stærri hóps; gerði þjóðtungur að rit-
máli vegna þess að textinn náði út fyrir þá
sem kunnu latínu.
Í fyrstu dró prentið úr valdi kirkjunnar og
þar með jókst vald kónganna. En á endanum
felldi prentið kóngana. Það leiddi borgara-
stéttina til áhrifa. Eftir því sem prent varð
ódýrara gat það af sér persónulega tjáningu;
gat af sér einstaklingsbundna heimssýn.
Fram að því hafði heimsmynd verið á verk-
sviði stofnana.
Loks gat prentið af sér dagblöðin og fjöl-
miðlun. Í upphafi voru blöðin aðeins upp-
skriftir af umræðuefnum spjallhópa og skila-
boð milli félagsmanna; en þegar einhverjum
datt í hug að auglýsa opnunartíma búðar
innan um fréttirnar öðluðust sneplarnir sjálf-
stæðan fjárhagsgrundvöll. Dagblöð eru í eðli
sínu texti niðurgreiddur af auglýsingum og
geta borið hann víðar og til fjölmennari hóps
en ella. Dagblöð geta meira að segja farið til
þeirra sem biðja ekki um þau.
Dagblöðin voru forsenda þess að hægt var
að berja saman ólíka hópa fólks undir sam-
eiginlega afstöðu og hugmyndir. Þau voru
suðupottur félagslegrar deiglu nítjándu aldar
en gátu líka af sér fjöldamenningu og fjölda-
framleiðslu. Og það er ekki hægt að halda
saman þjóðríkinu án þeirra.
Byltingarmönnum verður líka bylt
Vegna fólksflutninga úr sveit í borg og
færslu fólks úr lágstéttum upp í menntaðar
millistéttir; var mikil þörf og eftirspurn eftir
vegvísum alla tuttugustu öldina. Fólk var villt
og fjölmiðlar vísuðu veginn: Sögðu fólki hvað
var mikilvægt og eftirsóknarvert á nýjum
slóðum.
Takmörkuð burðargeta dreifikerfa sjón-
varps, útvarps og dagblaða leiddi til fákeppni
og einsleitni, sem eðli auglýsingamarkaðar-
ins ýtti undir (þar eignast sigurvegarinn allt).
Stóru fjölmiðlarnir urðu bæði málamiðlun
milli sundurleitra hópa sem þeim var ætlað að
þjóna og eins sú innri málamiðlun, sem fylgir
stórum framleiðslueiningum. Í dag eru þeir
að mestu orðnir síendurteknar og keimlíkar
sviðsetningar gamalla umfjöllunarefna.
Netið hefði því ekki mátt koma korteri
seinna. Á skömmum tíma hefur það orðið svo
til ókeypis og takmarkalaust dreifikerfi sem
nær um allan heim. Það ber ekki bara ritaðan
texta heldur hljóð, mynd og hreyfingu. Netið
kollvarpar því öllu sem völd og áhrif gömlu
miðlanna byggði á.
Ýmiss einkenni sem við þekkjum úr ólæsis-
samfélögum einkenna netið. Sögur ferðast frá
manni til manns fremur en að þeim sé varpað
yfir lýðinn (sem er jákvætt) en það er líka
eins og hvaða vitleysa sem er geti magnast
upp (sem er neikvætt). En í þessari hringiðu
eiga sér stað fæðingarhríðar nýs samfélags
sem við greinum ekki alveg.
En gamla samfélagið er alla vega dautt.
Það getur ekki lifað tæknina sem byggði það
upp.
Upplýsingabyltingin sem lifum hefur breytt öllu eðli samskipta í samfélaginu. Forsendur
áhrifastöðu fjölmiðla sem áttu sinn blómatíma í fáeina áratugi á síðustu öld eru brostnar.
Allt er þetta gaman og gleðilegt; nema hvað enginn veit hvert þetta leiðir.
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Páll Magnússon,
maðurinn með sann-
leikaröddina sem
ætíð á sömu stund
dagsins sannlega
segir okkur hvað
helst er í fréttum (úr
púlti sem minnir á
predikunarstól); er
að verða álíka úreltur
og vaktmenn sem
gengu um bæinn,
slökktu gasljós og
hrópuðu hóhóhó;
komið er náttmál.
s norri Sturluson stóð á tímamótum þar sem það
var skyndilega mögulegt,
tæknilega og fjárhagslega;
að flytja það sem áður hafði
verið varðveitt í munnlegri
geymd yfir í texta. Sumt af
því sem hann flutti yfir landa-
mærin var mótað af þörfum
munnlegrar geymdar;
stuðlað, rímað og/eða bundið
háttum til að auðvelda sagna-
mönnum frásögnina. Annað
var frjálsara og óbundið; og
af því spratt það besta sem
ritað var til forna; stíll sem
hæfði nýrri tækni.
En samtími Snorra ýtti
með öðrum hætti undir að
munnleg geymd yrði fest
á skinn. Snorri lifði skil í
sögunni; gamall tími var líða
undir lok og nýr að rísa; tími
nýrra herra með þörf fyrir
nýja sögu — miklu fremur
en að menn hafi viljað muna
gamla tíð, hennar vegna. Á
sama tíma og það sem ritað
var á Sturlungaöld tryggði
varðveislu sagna og hug-
mynda; þá varð þessi ritun án
efa til að flýta fyrir gleymsku
annars sem féll á óæðri sess;
varð óviðurkennd saga og
óverðug.
Vald yfir sögunni er
afleiðing af efnahagslegum
yfirburðum. Í tíð Snorra gátu
sterkefnaðar íslenskar ættir
staðið fyrir sagnaritun og
handritauppskriftum; svipað
og kirkjan í Evrópu á sama
tíma. En aðeins um skamma
hríð. Og kirkjan hérlendis
varð aldrei svo stöndug að
geta leikið eftir gullöld efna-
ættanna. Nokkrum kynslóð-
um eftir Snorra var helsta
sagnageymd Íslendinga
aftur orðin munnleg; bundin
staðlaðri hrynjandi, stuðlum
og rími.
Með innreið hugmynda
um þjóðlega endurreisn
réðst Jónas Hallgrímsson
gegn hinni munnlegu geymd
í Fjölni; hafnaði rímunum
sem úrkynjun og hrakyrti
stórstjörnu þeirra; Sigurð
Breiðfjörð (Bubba Morthens
þess tíma). Síðan þá höfum
við trúað að menning okkar
sé fyrst og fremst bundin
textanum. Sem er náttúrlega
óttalegt bull.
Fjölnir og Fjölnismenn;
sjálfstæðisbaráttan er af-
kvæmi hagkvæmrar prentun-
ar, svo ódýrrar að þokkalega
stæðir borgarar gátu gefið
út blöð. Í fyrstu nýttu upp-
lýsingarmenn sér tækifærið
til að skrá niður fróðleik en
það var ekki fyrr en menn
komust upp á lag með fleyta
áfram skoðunum með ódýru
prenti að valdaskipti urðu í
samfélaginu. Það voru róm-
antískar og fullyrðingasamar
skoðanirnar sem felldu kon-
ungsvaldið og komu borgara-
stéttinni til valda; ekki upp-
lýst þekking. -gse
 frá snorra að Jónasi
Börn tæknibyltinga
Snorri Sturluson starfaði við
að flytja munnlega geymd yfir
í texta. Nú er vöntun á fólki
sem kann að losa hugsunina úr
hlekkjum textans.
Jónas Hallgrímsson nýtti sér
áróðursafl ódýrrar prentunar.
Ég er svo gamall að ég man þegar tölvuumbrotið breytti mönnum úr textagerðarmönnum í blaðamenn. Áður var framleiðsla á blöðum
margslungið ferli og verkskipt og ekki á færi nema allra voldugustu
útgáfufélaganna að koma saman góðu blaði; skynsamlega og fallega
framsettu. Dagblaðaútgáfa krafðist fyrirtækis; helst samstæðu.
Með tölvuumbrotinu breyttist þetta. Einn maður gat ritstýrt, skrifað
og brotið um blað. Það var hægt að reyna nýjungar oftar; læra hraðar
af mistökum og í raun semja blaðið beint á síðurnar. Með þessu fækkaði
málamiðlunum milli ólíkra hópa; blöðin urðu svipsterkari og fengu
sterkari karakter; urðu
jafnvel persónulegri og
skarpari; nánast lyktuðu af
stemningu og stíl.
Með því að losna undan
fyrirtækjauppbyggingunni
urðu blöðin sveigjanlegri
tjáningatæki. Þau voru
ekki lengur vettvangur
málamiðlunar vegna
kostnaðar og þunglama-
legrar framleiðslu. Við
megum ekki láta það
blekkja okkur þótt flest
blöð haldi í þennan
þunglamahátt; þau halla
sér upp að þeim stíl í von um virðingu sem loðir við gamlar venjur.
Undanfarið hafa sjónvarp og kvikmyndir gengið í gegnum svipaða
tæknibyltingu; og líklega mun áhrifameiri. Alla síðustu öld var
kvikmyndagerð og sjónvarpsrekstur svo fjárfrekur og umfangsmikill
rekstur að hann rúmaðist ekki nema í stórfyrirtækjum með tilheyrandi
leiðindum. Þetta hefur markað sögu sjónvarps og kvikmynda. Tjáning í
gegnum þessa miðla er oftast svo almenn af málamiðlunum milli ólíkra
afla að það er eins og hún velli áfram án þess að fólkið hafi þar nokkur
áhrif. Það þurfti egómaníaka til að brjóta þessi kerfi undir einn vilja svo
úr yrði eitthvað sem líktist persónulegri tjáningu.
Með ódýrari tækni við að taka upp hreyfanlegar myndir og engum
kostnaði við að dreifa þeim um netið munu bæði sjónvarp og bíó
gerbreytast. Þetta verða ekki lengur tjáningartæki stórfyrirtækja og
stórmenna; heldur í raun þægilegra tjáningarform fyrir flesta en textinn
einn og ber (sem fáir hafa gott vald á vegna takmarkana).
Fólk flutti fréttir og sögur með texta vegna þess að annað var ófram-
kvæmanlegt. Nú er svona fleyting sagna lengra en líkaminn drífur ekki
lengur bundinn texta og því er ástæðulaust að láta hann takmarka
sögurnar.
Um það mun bíó og sjónvarp framtíðarinnar snúast; ekki það að
viðhalda málamiðlunum fyrirtækja á sagnamennsku í hreyfanlegum
myndum. -gse
 yfirstandandi tæknibylting í sJónvarpi og bíó:
Lausn frá stofnun og stórmennum
Erich von
Stroheim
mætti í
reiðstíg-
vélum
með písk
í vinnuna;
valdatákn
þess sem
tjáir sig
með því
að aga
þúsundir og
brjóta þær
undir sinn
vilja.
Brautarholti 8
Mán. - fim. 9-17
Föstud. 9-16
sími 517 7200 / www.ferdakort.is
50 samtíminn Helgin 12.-14. júlí 2013