Fréttatíminn - 14.12.2012, Qupperneq 58

Gæða hnattlíkön í mörgum litum
IÐA Lækjargata 2a 101 Reykjavík sími 511-5001 opið 9 - 22 alla daga
IÐA ZIMSEN Vesturgata 2a 101 Reykjavík sími 511-5004 opið 9 - 22 alla daga
Sýndarréttarhöld: Sekt og
sakleysi
Vera Hertzsch var handtekin á
sunnudagskvöldi og gera má ráð
fyrir því að tekið hafi verið á móti
henni í Butyrka-fangelsinu aðfara-
nótt mánudagsins 14. mars. Þetta
þýðir að heimsókn Halldórs bar
upp á sama dag og einum frægustu
sýndarréttarhöldum Stalíntímans
lauk í Moskvu. Hann hafði fengið
góðfúslegt leyfi yfirvalda til að
vera viðstaddur réttarhöldin enda
var atburðurinn sögulegur. Fjöldi
erlendra blaðamanna og diplómata
var þarna líka. Dagana 2.–13. mars
var réttað yfir tuttugu og einum
sakborningi. Þeir voru ákærðir
fyrir margvísleg landráð: Njósnir,
samsæri, morð- og hryðjuverkáætl-
anir og svo framvegis. Réttarhöld-
in voru vandlega skipulögð – eins
og leikrit þar sem sakborningarnir
voru látnir játa á sig sakir, og gekk
hin undirbúna leiksýning eftir að
flestu leyti. Réttarhöldin drógust
á langinn síðasta daginn, og það
var ekki fyrr en komið var undir
morgun sunnudaginn 13. mars að
dómar voru loks kveðnir upp. Átj-
án voru dæmdir til dauða en þrír
fengu langa fangelsisdóma. Meðal
hinna dauðadæmdu var Nikolaj
Búkharín, sem hafði um árabil
verið einn af æðstu leiðtogum
Sovétríkjanna, einnig Genrikh Ja-
goda, sem um skeið stýrði NKVD,
og fleiri fyrrverandi forystumenn
flokks og ríkis. Í Gerska æfintýr-
inu segist Halldór hafa „sofið af sér
aftökurnar“ vegna þess að hann
kom sér heim á hótelið frekar en
að bíða eftir því að tilkynnt væri
að dauðadómunum hefði verið full-
nægt. En það er misminni hjá Hall-
dóri að aftökurnar hafi farið fram
strax að réttarhöldunum loknum.
Nokkrir dagar liðu áður en af þeim
varð. Halldór missti því ekki af
neinu, hafi hann heyrt dómum og
refsingum sakborninganna lýst
áður en hann gekk til hvílu á hóteli
sínu.
Halldór fékk líklega nægan
svefn þennan þungbúna sunnudag
til að vera hress í heimboðinu sem
hann átti um kvöldið, hjá Veru
Hertzsch. Og tæplega hefur hann
grunað hvað biði hans. Í næstum
hálfan mánuð hafði Halldór fylgst
með því hvernig hópur fyrrverandi
bolsévíka var sakaður um fárán-
legustu glæpi sem þeir játuðu í
flestum tilfellum á sig hikstalaust.
Hann hafði fylgst með því hvernig
hinn frægi saksóknari Andrej Vys-
hinskí flækti þrautreynda stjór-
nmálaleiðtoga í furðulegustu
mótsagnir og skellti framan í þá
ályktunum um ætlanir þeirra og
athafnir sem þeir hefðu sjálfir vart
getað ímyndað sér. Hann hafði
engar efasemdir um réttmæti
réttarhaldanna og frásögn hans af
þeim í Gerska æfintýrinu er eftir-
minnileg. Komintern hafði veitt
Halldóri aðgang að réttarhöldun-
um en Wilhelm Florin sem fór með
yfirstjórn málefna Norðurlanda hjá
Komintern taldi að það gæti verið
„gagnlegt“ að láta Halldór fylgjast
með þeim.
Og auðvitað skildi Halldór hvað
klukkan sló. Hann gerði sér fulla
grein fyrir því að réttarhöldin voru
fyrst og fremst stórkostleg sýning.
Í einni afhjúpandi málsgrein í
Gerska æfintýrinu lýsir hann því
hve ómerkileg spurningin um sekt
og sakleysi verði í samhengi hinna
gríðarlegu þjóðfélagsbreytinga í
Sovétríkjunum: „Sú lifandi mynd
baráttunnar á milli pólitískra
höfuðafla sem málaferlin brugðu
ljósi yfir er í heild sinni svo hrika-
leg, í hrikaleik sínum svo náskyld
náttúruöflunum sjálfum, að atriði
einsog siðferðileg eða lögfræðileg
„sekt“ samsærismannanna, eða
sú persónulega refsíng sem beið
þeirra, verður í raun réttri smá-
munir sem ekki freista til kapp-
ræðu.“ Með öðrum orðum: Halldór
Laxness vissi vel að sakborning-
arnir voru ekki endilega sekir
um ákæruatriðin í bókstaflegum
skilningi. En það skipti ekki máli.
Viðhorf þeirra og nærvera var ein-
faldlega orðin dragbítur á þjóð-
félagsbreytingar og fyrirætlanir
Stalíns. Og það dugði.
Það fljúga spænir
Útlendir blaðamenn, diplómatar og
rithöfundar eins og Halldór áttuðu
sig á því að handtökur, réttarhöld
og refsingar voru pólitískar: Þær
voru pólitík Kommúnistaflokks-
ins, ekki nauðsynlega til marks
um að háskalegt samsæri margra
gamalla kommúnista gegn stjórn-
völdum hefði raunverulega verið
í bígerð. Á þessum tíma heyrðist
Halldór Laxness og
örlög Veru Hertzsch
Nafn Veru Hertzsch er mörgum Íslendingum kunnugt og órjúfanlega tengt Halldóri Laxness og
uppgjöri hans við Sovétkommúnismann sem hann aðhylltist ungur. Veturinn 1938, þegar hreins-
anir Stalíns stóðu sem hæst, var Vera tekin höndum ásamt ársgamalli hálfíslenskri dóttur sinni
fyrir augunum á Halldóri sem var gestkomandi á heimili þeirra í Moskvu. Aldarfjórðungur leið þar
til hann leysti frá skjóðunni um þann atburð en afdrif mæðgnanna voru áfram óleyst gáta. Í bók
sinni, Appelsínu frá Abkasíu, segir Jón Ólafsson þessa áhrifamiklu sögu til enda og hefur hlotið
tilnefningu til Íslensku bókmenntaverðlaunanna fyrir. Hér má lesa um brot úr bókinni sem fjallar
m.a. um aðkomu Halldórs Laxness að málinu.
Halldór Laxness horfði upp á þegar
Vera Hertzsch var tekin höndum í
hreinsunum Stalíns.
iðulega máltækið „það fljúga spæn-
ir þá höggvið er“ og var vísað til
þess að við stórtækar þjóðfélags-
hræringar lentu sumir illa í því án
þess að eiga það skilið. Það er ekki
ósennilegt að viðhorf Halldórs hafi
þegar upp var staðið einkennst af
þessu sama „æðruleysi“. Rétt eins
og nauðsynlegt var að ryðja hættu-
legum og valdamiklum andstæð-
ingum úr vegi gat komið fyrir að
hættulausir einstaklingar á borð
við Veru Hertzsch þyrftu að gjalda
fyrir það eitt að vera of nálægt
þeim sem öxunum var beint að.
Þannig leynir Halldór því alls
ekki að honum finnst persónuleg
örlög einfaldlega ekkert sérstak-
lega áhugaverð, hvorki örlög Veru
Hertzsch né Nikolajs Búkharín.
Áhugaleysi um örlög einstaklinga
er þema hjá fleirum en Halldóri.
Einstaklingarnir og hjáróma til-
raunir þeirra til að skýra gerðir
sínar og hugsanir eða finna
sér málsbætur eru þreytandi.
Frásagnir annarra höfunda af
áköfum og langdregnum geispum
saksóknarans, Vyshinskís, undir
varnarræðu Búkharíns lýsa leik-
rænni aðferð saksóknarans við
að sýna áhugaleysi sitt. Sakborn-
ingarnir voru búnir að vera, voru
ekki lengur með í leiknum. Tilvist
þeirra skipti ekki máli, aftakan var
aðeins formsatriði. Í Skáldatíma
birtist áhugaleysi kontóristans á
sama hátt í rútínuspurningum og
geispum. Hann er kominn í hlut-
verk Vyshinskís og Vera í hlutverk
Búkharíns. Allir vita hvað er að
gerast og hvað er í vændum. Allir
sjá að handtökuna og formsatriðin
í kringum hana þarf að skilja í
stærra samhengi kerfisbundinna
aðgerða sem á fáeinum árum
höfðu leitt til þess að hundruð
fangabúða voru reist um allt hið
víðlenda ríki.
Eitt misræmi í frásögn Halldórs
vekur þó spurningar. Samkvæmt
Skáldatíma er matarboðið hjá
Veru tveimur dögum áður en hann
heldur frá Moskvu en þaðan fór
hann 24. mars 1938. Þetta passar
hins vegar ekki við þær dagsetn-
ingar sem koma fram í heimildum
um handtöku og fangabúðavist
Veru. Samkvæmt þeim var hún,
sem fyrr segir, handtekin að-
faranótt 14. mars. Hafi Halldór
verið viðstaddur handtöku hennar
hlýtur það því að hafa verið einum
tíu dögum áður en hann fór frá
Moskvu. Tímasetningar hans eru
þægilegri, tveir dagar eru gagns-
litlir þegar leita þarf upplýsinga en
tíu dagar gefa hins vegar færi á að
fylgja málum eftir. Það eina sem
Halldór gerði var að segja Benja-
mín Eiríkssyni frá því sem gerst
hafði þegar hann kom til Stokk-
hólms 26. mars. Síðan lá sagan í
þagnargildi í tuttugu og fimm ár.
Hefði Halldór getað gert eitthvað
þessa tíu daga sem hann var í
Moskvu eftir að Vera var hand-
tekin? Þótt þeirri spurningu megi
svara játandi er ekki þar með sagt
að það hefði breytt einhverju fyrir
Veru Hertzsch eða dóttur hennar.
Það er þó hugsanlegt. Með því
að spyrjast fyrir um konuna eða
ástæður handtöku hennar hefði
mál hennar vissulega getað þróast
í aðra átt. En vandinn var sá að öll
tengsl Veru Hertzsch við Íslend-
ingana voru óformleg. Hún var
sovéskur ríkisborgari og formlega
í hjónabandi við annan sovéskan
ríkisborgara. Benjamín skýrði
Komintern aldrei frá sambandi
þeirra á meðan hann var í Moskvu
og engin opinber gögn eru til sem
tengja hann við Veru eða dóttur
þeirra önnur en fæðingarvottorð
sem Vera lét sjálf útbúa eftir fæð-
ingu barnsins og sendi Benjamín.
Þar kemur þó ekki fram að hann
sé faðir barnsins, það er aðeins
nafnið sem tekur af allan vafa hjá
þeim sem til þekkja. Það er Erla
Sólveig en móðir Benjamíns hét
Sólveig. Abram Rozenblum er
skráður eiginmaður Veru í öllum
gögnum sem til eru um fangabúða-
feril hennar og ekki er annað að
sjá en að hún hafi samviskusam-
lega skýrt frá því að hann væri
eiginmaður hennar í öll þau skipti
þegar fylla þurfti út eyðublöð sem
fangavistinni tengdust eða svara
spurningum um persónulega hagi.
Það er ekki hægt að segja til um
það með vissu hvers vegna Vera
lét ekki skrá Benjamín sem föður
barnsins. Hún hefði þurft skriflega
yfirlýsingu frá honum til þess að
gera það en virðist ekki hafa beðið
hann um slíka yfirlýsingu.
Vera Hertzsch ásamt dóttur sinni, Erlu Sólveigu.
72 bækur Helgin 14.-16. desember 2012