Fréttatíminn - 04.05.2012, Blaðsíða 16

Álfasala
2012
og allan fyrri hluta 20. aldarinnar.
„Hún virtist vera að skána á seinni
hluta 20 aldar en síðustu 10-20
árin hefur allt farið í sama farið og
þessi einkenni; persónuníð, ómál-
efnaleg umræða og gaspur hefur
færst í aukana,“ segir Ólafur. „Þetta
er auðvitað alveg skelfilegt. Þessi
tegund af stjórnmálum gengur
svolítið út á það að kjósendur séu
kjánar. Ég held að þeir séu það ekki
en ef þeir eru settir í þá stöðu að
velja bara á milli vondra kosta geta
þeir kannski lítið gert en í lýðræðis-
legu samfélagi þá eru það auðvitað
kjósendurnir sem verða að standa
upp og segja „okkur líkar þetta
ekki“,“ segir hann.
Vilhjálmur tekur undir þetta.
Hann segir að kappræðan og klæk-
jaumræða sé ríkjandi í stjórnmála-
umræðunni á íslandi. „Einkenni
málefnalegrar umræðu er að menn
mætast í viðfangsefni eða málefni
sem þeir leitast við að lýsa upp og
öðlast skilning á,“ segir Vilhjálmur.
„Höfuðatriðið er að nálgast bæði
málefnið og viðmælandann af
sæmilegri virðingu því einungis
þannig er hægt að hafa það sem
sannara eða réttara reynist.“
„Andstæða málefnalegrar um-
ræðu er kappræða, eða umræða
sem einkennist af hernaðarlist og
klækjum þar sem farið er í mann-
inn í stað þess að gera tilraun til að
lýsa upp viðfangsefnið og öðlast
skilning á því í ljósi röksemda. Í
klækjaumræðunni skiptir meira
máli hver hefur máls á einhverju,
hvaðan tillagan kemur en hversu
góð hún er. Í stað þess að taka hinn
málefnalega punkt er farið inn í
huga eða bakgrunn andstæðings-
ins og mál hans rakið til einhverra
annarlegra áhrifa eða hagsmuna.
Ég á ekki við að allir stjórnmála-
menn hagi sér svona heldur eru
þetta ríkjandi ósiðir í stjórnmálum,“
segir Vilhjálmur.
Stjórnmálamenn síkarpandi
nátttröll
Sigurður Líndal, prófessor í lögum,
er á sama máli og segir að póli-
tísk umræða í þjóðfélaginu nú um
stundir einkennist sífellt meira
af merkingarleysi og einangrist
smám saman frá öllum veruleika
og því lífi sem lifað er í landinu.
Hann segir þessa tegund rökræðu
kallast „Argumentum ad Hom-
inen“ þar sem rökum er beitt gegn
manninum en ekki málefninum.
„Það er ákaflega algengt að menn
grípi til þess að beita rökum gegn
manni eða mönnum í stað þess
að beita röksemdum fyrir mál-
efnum. Þetta laskar okkar umræðu-
hefð því þegar þannig er staðið að
málum er hætt við að umræðan
verði merkingarlaus. Umræðunni
er beint að gildismati, að einhverri
persónu en málefnið hverfur. Þessi
tegund umræðu er notuð botnlaust
á Íslandi og er nauðsynlegt að slá á
þess hefð,“ segir hann.
Vilhjálmur bendir á að þessi um-
ræðuháttur klækjaumræðunnar sé
hvergi jafnríkjandi og í stjórnmál-
um og er líklega ein meginástæða
þess að stjórnmálin er rúin trausti.
„Í samfélagi þar sem æ fleiri svið
eru lögð undir mælikvarða fag-
mennsku og skynsamlegrar um-
fjöllunar, sitja síkarpandi stjórn-
málamenn eftir eins og nátttröll.
Þetta er í besta falli bæði leiðinlegt
og sorglegt, en þessir umræðusiðir
geta líka verið mjög skaðlegir því
þeir koma í veg fyrir að við tökum
vel á sameiginlegum hagsmuna-
málum okkar.“
Ekkert lýðræðislegt viðnám
gegn fjármálakerfinu
„Tökum til að mynda íslenskt
samfélag í aðdraganda hrunsins,“
segir Vilhjálmur. „Hvergi í íslensku
samfélagi var lýðræðislegt viðnám
gegn því sem var að gerast í fjár-
málakerfinu, en Alþingi hlýtur að
vera einn meginvettvangur fyrir
það. Málefnalegar gagnrýnisraddir
voru kvaddar niður í stað þess að
taka þær sem hvata til athugunar
á stöðu mála. Athugasemdir frá
stjórnarandstöðu um að skoða
þurfi tiltekin mál leiða gjarnan
til pólitískra upphrópana því að í
valdatafli klækjastjórnmála er fátt
varhugaverðara en að gefa í skyn
að andstæðingurinn kunni að hafa
rétt fyrir sér.“
Þannig grefur kappræðan undan
eftirlitshlutverki þingsins og hætta
er á að umræðuhlutverkið snúist
að stórum hluta upp í sjónarspil.
„Þetta vinnulag verður því hluti
af þeim sýndarveruleika sem var
svo áberandi í samfélagi okkar
fyrir hrun þar sem ímyndin skipti
meira máli en hvað var satt og rétt,“
bendir Vilhjálmur á. „Umræðan fer
ekki fram með tilliti til almanna-
hags eins og stjórnmálin eiga að
gera heldur er reynt að skora ein-
hver stig, klekkja á mótherjanum.
Í raun má færa sterk rök fyrir því
að klækjastjórnmál leiði til þess að
þingið valdi ekki lýðræðislegu hlut-
verki sínu.“
Ólafur tekur undir þetta.
„Margir gallar á stjórnmálakerfinu
og embættiskerfinu voru greindir
í rannsóknarskýrslu Alþingis. Í
kjölfar hennar samþykktu allir
63 þingmenn umbótaáætlun sem
síðan ekkert hefur orðið úr. Í
staðinn eigum við að rífast um það
hvort að ástandið sé himnaríki eða
helvíti,“ segir hann. „Það gagnast
venjulegum Íslendingi til að mynda
mjög lítið að hlusta á íslenskan
stjórnmálamann lýsa ástandinu
hér. Til þess að fá einhverja ball-
anseraða mynd um það hvort við
séum að rétta úr kútnum og hvað
sé að þurfum við að hlusta á það
sem innlendir sérfræðingar segja
en samt aðallega það sem erlendir
sérfræðingar segja, eins og OECD
og Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn,“
bendir hann á.
Traust á stjórnmálamönnum í
lágmarki
Jóhanna Sigurðardóttir forsætis-
ráðherra var vinsælasti stjórnmála-
maður landsins í kjölfar hruns og
báru 64 prósent landsmanna til
hennar traust. Nú vantreystir sama
hlutfall henni og reyndar öllum öðr-
um stjórnmálaforingjum að sama
Ólafur Þ. Harðarson
Bara tveir stjórn mála­
flokkar á Íslandi
„Í rauninni eru bara tveir megin-
flokkar í íslenskum stjórnmála-
flokkum, stjórnin og stjórnar-
andstaðan en stjórnmálamenn
skipta um pólitískar áherslur
þegar þeir fara úr stjórn í
stjórnarandstöðu,“ segir Ólafur
Þ. Harðarson, prófessor í stjór-
nmálafræði. „Dæmi um þetta
má nefna þegar Ísland gekk
í EES en það ferli tók nokkur
ár. Málið byrjaði í vinstri-
stjórn Steingríms Hermanns-
sonar sem var samsteypustjórn
Alþýðubandalags, Framsóknar-
flokks og Alþýðuflokks. Nánast
var búið að ganga frá samning-
um þegar það komu kosningar
og þessir flokkar voru fylgjandi
málinu en stjórnarandstaðan
var á móti, Sjálfstæðisflokkur
og Kvennalistinn. Síðan var
mynduð ný ríkisstjórn árið
1991, ríkisstjórn Alþýðuflokks
og Sjálfstæðisflokks. Og hvað
gerist þá? Sjálfstæðisflokkurinn
verður fylgjandi EES og hjálpar
til við að koma málinu í gegn.
Alþýðubandalagið verður á móti
og Kvennalistinn verður áfram á
móti. Þrír flokkar skipta því um
afstöðu í þessu grundvallarmáli
aðallega eftir því hvort þeir eru
í stjórn eða stjórnarandstöðu.
Þeir sem halda óbreyttri stefnu
eru annars vegar Alþýðuflokk-
urinn sem er í stjórn í bæði
skiptin og Kvennalistinn sem
er í stjórnarandstöðu í bæði
skiptin,“ segir Ólafur.
Vilhjálmur Árnason
Munurinn á málefnalegri
og ómálefnalegri umræðu
„Einkenni málefnalegrar um-
ræðu er að menn mætast í við-
fangsefni eða málefni sem þeir
leitast við að lýsa upp og öðlast
skilning á. Sé um ágreining að
ræða, telst það skynsamlegt að
leiða hann til lykta með röksemd-
um sem hæfa viðfangsefninu.
Snúist ágreiningurinn um stað-
reyndir þarf að finna út hið sanna,
snúist hann um tæknilegar leiðir
að markmiði þarf að meta hverjar
þeirra eru árangursríkari en aðr-
ar. Sé ágreiningurinn siðferðileg-
ur ber að ræða hann í ljósi grund-
vallarhagsmuna manna, réttinda
þeirra og velferðar. Höfuðatriðið
er að nálgast bæði málefnið og
viðmælandann af sæmilegri virð-
ingu því einungis þannig er hægt
að hafa það sem sannara eða rétt-
ara reynist.
Andstæða málefnalegrar um-
ræðu er kappræða, eða umræða
sem einkennist af hernaðarlist og
klækjum þar sem farið er í mann-
inn í stað þess að gera tilraun til
að lýsa upp viðfangsefnið og öðl-
ast skilning á því í ljósi röksemda.
Í klækjaumræðunni skiptir meira
máli hver hefur máls á einhverju,
hvaðan tillagan kemur en hversu
góð hún er. Í stað þess að taka
hinn málefnalega punkt er farið
inn í huga eða bakgrunn and-
stæðingsins og mál hans rakið
til einhverra annarlegra áhrifa
eða hagsmuna,” segir Vilhjálmur.
marki. Margrét S. Björnsdóttir, for-
maður framkvæmdarstjórnar Sam-
fylkingarinnar, segir það áhyggju-
efni en jafnframt almennt einkenni
stjórnmála í dag, ekki bara hér
heldur víðast um heim. „Í samfé-
laginu er mikil reiði og vantraust
og ríkar kröfur eru gerðar á stjórn-
málamenn um að koma með hrað-
virkar lausnir á þeim vanda sem
okkar samfélag stendur frammi
fyrir.“ Margrét segir það athyglis-
vert að þrátt fyrir að mikil endur-
nýjun hafi verið á Alþingi í kjölfar
kosninganna 2009 hafi hinum nýju
þingmönnum ekki tekist að auka
traust á Alþingi, heldur þvert á
móti, traustið hefur minnkað.
Ólafur tekur undir orð Mar-
grétar. „Það er mjög mikilvægt að
við áttum okkur á því að pólitík þarf
ekki að vera svona. Það sem gerir
þetta erfitt er að sumir halda að
það sé hægt að laga þetta með því
að breyta strúktúrnum, með því
að breyta stjórnarskránni eða með
einhverjum formlegum reglum.
Það er ekki endilega lausnin. Ef við
berum okkur saman við Norður-
löndin þá erum við með svipað
regluverk en samt þróast stjór-
nmálin hjá okkur öðruvísi. Það
hefur mikið að gera með söguna og
hvað verður venjuleg hegðun innan
kerfisins og í rauninni stjórnmála-
siðmenning eins og menn segja,“
segir Ólafur.
Þetta þarf ekki að vera svona
Hann segir hins vegar þrautinni
þyngra að breyta umræðuhefð-
inni. „Fyrsta skrefið væri að sem
flestir láti í ljós að þeim líki ekki
þess átakahefð og þetta ómála-
efnalega gaspur. En það er engar
patentlausnir. Meira að segja ef
maður vill vera raunsær þá er engin
sérstök ástæða til að vera bjartsýnn
á að þetta geti breyst. Hins vegar er
það eiginlega niðurstaða sem ekki
er hægt að komast að. Kannski
breytist þetta með nýrri kynslóð.
Kannski fara þeir sem eru hvað
markaðastir af þessari átakahefð
að sjá sóma sinn í því að hætta.
Reyndar eru margir af þeim yngri
sem eru líka mótaðir í sömu hefð
og trúa því að þetta gaspur og slíkt
sé bara tæki sem þurfa að vera í
pólitík,“ segir Ólafur.
„Ég veit svo sem ekki hvort er
hægt að breyta þessu eða hvernig
en fyrsta skrefið er að tala um
þetta. Bæði fræðasamfélagið og
almenningur gæti gegnt þarna
mikilvægu hlutverki en það hefur
í rauninni alltaf verið mín skoðun
að það sé mikilvægast að stjórn-
málamennirnir átti sig á þessu
sjálfir. Nú er í tísku að tala illa um
stjórnmálaflokka, þeir séu óþarfir,
spilltir og svo framvegis. Það er
auðvitað ekki skrítið miðað við það
hvernig hefur verið gengið um þá.
Menn gleyma því að stjórnmála-
flokkar eru nauðsynlegir í lýðræðis-
ríkjum. Þess vegna skiptir miklu
máli að þeir starfi almennilega og
það veldur auðvitað vonbrigðum að
menn virðast ekki hafa lært mikið
af hruninu,“ segir hann.
Ólafur segir að það sé mjög
mikilvægt að menn rýni raunveru-
lega í rannsóknarskýrslu Alþingis
og umbótatillögurnar sem sam-
þykktar voru á Alþingi. „Það gæti
verið upphafið að einhverju að þeir
sem starfa innan flokkanna reyni
að stefna í rétta átt,“ segir hann.
Andstæða málefnalegrar um-
ræðu er kappræða, eða umræða
sem einkennist af hernaðarlist og
klækjum þar sem farið er í mann-
inn í stað þess að gera tilraun til að
lýsa upp viðfangsefnið og öðlast
skilning á því í ljósi röksemda. Í
klækjaumræðunni skiptir meira
máli hver hefur máls á einhverju,
hvaðan tillagan kemur en hversu
góð hún er. Í stað þess að taka hinn
málefnalega punkt er farið inn í
huga eða bakgrunn andstæðings-
ins og mál hans rakið til einhverra
annarlegra áhrifa eða hagsmuna,”
segir Vilhjálmur.
Umræðan fer ekki fram með tilliti til almannahags eins og
stjórnmálin eiga að gera heldur er reynt að skora einhver
stig, klekkja á mótherjanum. Í raun má færa sterk rök fyrir
því að klækjastjórnmál leiði til þess að þingið valdi ekki
lýðræðislegu hlutverki sínu.
16 fréttir Helgin 4.-6. maí 2012