Dagblaðið Vísir - DV - 02.02.2007, Blaðsíða 15

15DV Fréttir föstudagur 2. febrúar 2007
Helvíti á jörðu
„Árið 1976 gerði réttarsálfræð-
ingurinn Gísli Guðlaugsson BA-
ritgerð um uppeldisheimilið í
Breiðuvík. Ritgerðin var stimpluð
sem trúnaðarmál af menntamála-
ráðuneytinu sama ár. Ég get ekki
ímyndað mér af hverju skýrsl-
an var flokkuð sem trúnaðarmál
en ég get þó sagt að niðurstað-
an var slæm,“ segir Sveinn Allan
Morthens, fyrrverandi starfsmað-
ur á uppeldisheimilinu í Breiðu-
vík og núverandi forstöðumaður
meðferðarheimilisins í Háholti.
Hann segir hugmyndina augljós-
lega hafa brugðist og því hafi ekki
þótt æskilegt að fólk kæmist í rit-
gerðina á sínum tíma. Hann starf-
aði einn vetur í Breiðuvík og tók
meðal annars þátt í að rífa niður
svartholið þar sem börnin voru
geymd.
Eins og í gúlagi
„Þetta náði út fyrir allt hug-
myndaflug sem við höfðum,“ seg-
ir hann um aðbúnaðinn og stað-
setningu heimilisins í Breiðuvík.
Sveinn líkir því við gúlag, sem
voru alræmdar síberískar fanga-
búðir í Sovétríkjunum um miðja
síðustu öld.
„Það er ótrúlegt að segja frá því
að í byrjun þurfti Landhelgisgæsl-
an að sigla með börnin til Breiðu-
víkur vegna þess að þangað var
alltaf ófært,“ segir Sveinn Allan en
staðsetning heimilisins var fráleit
að hans mati. Hann segir að stað-
urinn hafi í raun verið valinn af til-
viljun þegar Gísli Jónsson, sem þá
var þingmaður og ötull talsmað-
ur heimilisins, fékk samþykkt fyr-
ir heimilinu.
Staðsetning lífshættuleg
„Eitt sinn kom það fyrir að
barn var með botnlangabólgu,“
segir Sveinn Allan. Þá var hávet-
ur og ekki heiglum hent að aka
yfir heiðina á rússajeppanum,
sem fylgdi býlinu. Sveinn segir
að starfsmennirnir hafi rifið aft-
ursætin úr bílnum og lagt af stað
til Patreksfjarðar þar sem næstu
læknishjálp var að fá. Ökuferð-
in hefði geta endað með stórslysi
en fyrir einskæra heppni komust
þeir klakklaust yfir hrjóstrugan og
klakabrynjaðan slóðann. Piltin-
um var komið undir læknishend-
ur á síðustu stundu.
Sögusagnir um
misþyrmingar
„Það gengu margar sögur á
þessum tímum um Breiðuvík-
ina,“ segir Sveinn Allan, en þeg-
ar hann starfaði þar mun mikið
hugsjónastarf hafa verið við lýði.
Hann segir að það hafi þó verið
áfátt um eftirlit, bæði vegna stað-
setningar og einnig skorts á sér-
fræðingum og þekkingu. Hann
segir að margir sem dvöldu þar
hafi aldrei beðið þess bætur.
Hann vill þó ekki tjá sig um þær
sögur enda ýmist trúnaðarmál
eða óstaðfestur orðrómur. Hann
segir þó að sögurnar hafi verið
þrálátar – og oft sé fótur fyrir slík-
um frásögnum.
Fangelsið rifið, svo byggt
aftur
Forstöðumaður heimilisins
árið 1955, Kristján Sigurðsson,
fór með yfirumsjón þess í eitt ár.
Hann segir að svartholið svokall-
aða hafi verið þegar hann tók við
býlinu.
„Mér blöskraði hreinlega þegar
ég sá þetta fangelsi, ég vildi koma
fram við börnin eins og fólk, ekki
eins og dýr,“ segir hann en ásamt
krökkunum sem þar dvöldu var
svartholið rifið. Svo virðist sem
það hafi verið endurbyggt síðar og
segir Kristján að kannski hafi þeir
sem eftir komu litið á svarthol-
ið sem hentuga lausn til að taka á
vandamálum barnanna.
Helvíti fjarar út
Rekstri heimilisins var haldið
úti á áttunda áratugnum í breyttri
mynd. Þá voru færri börn en sí-
fellt erfiðara varð að halda svo af-
skekktu býli við. Að lokum fjaraði
rekstur þess út, að sögn Sveins
Allans. Hann segir enga eina sér-
staka ástæðu fyrir því. Í raun hafi
það bara verið hrikalega staðsett
og stjórnvöld áttuðu sig á því að
einangrunarstefna væri ekki rétta
leiðin til aðstoðar börnum sem
ættu við vandamál að stríða.
Starfsmaður í Breiðuvík, Sveinn
Allan Morthens, segir aðbúnaðinn
hafa náð út fyrir allt hugmyndaflug
Breiðavík var
eins og gúlag
Helgi Gunnlaugsson afbrota-
fræðingur telur varasamt að vista
unga afbrotamenn á sérstakri
deild, reynslan af uppeldisheim-
ilinu í Breiðuvík hafi sýnt það. „Ef
árangurinn af starfinu í Breiðuvík
er skoðaður, þá kemur í ljós að um
það bil 70 prósent þeirra sem vist-
aðir voru á heimilinu hafa hlotið
dóm eftir að þeir komu út af því.
Arfleifð stofnunarinnar er því mið-
ur sú að menn skiluðu sér ekki það-
an út sem nýtir samfélagsþegnar,
heldur sýnu verri og því var ákveð-
ið að þetta væri ekki braut sem ráð-
legt væri að feta,“ segir hann.
Vistunin skilaði engu
Hættulegt getur verið að taka
unga afbrotamenn út úr um-
hverfi sínu og setja þá í umhverfi
á borð við það sem blasti við þeim
í Breiðuvík. „Ungir ógæfumenn
fá ekki þjálfun í því að verða nýtir
samfélagsþegnar með því að vera
teknir út úr umhverfi sínu og þeir
vistaðir í umhverfi sem er ekki í
neinum tengslum við það sem þeir
munu búa í síðar. Það versta er hins
vegar að þar koma saman einstakl-
ingar á svipuðum stað í lífinu, sem
eiga sér beiska ævisögu. Þar kynn-
ast þeir vel og í framhaldinu er
hætta á að þeir ali upp hver í öðrum
reiði í garð samfélagsins. Í kjölfar-
ið myndast ákveðin glæpamanna-
menning. Ef ungmennin eru beitt
harðræði, eins og gert var í Breiðu-
vík, eru enn meiri líkur á því að þau
fyllist beiskju og biturð út í sam-
félagið og komi þaðan út verri en
þau komu inn. Uppeldisheimilið í
Breiðuvík virkaði því sem uppeld-
isstöð fyrir næstu kynslóð glæpa-
manna, sem keyrðir voru áfram
af heift út í samfélagið sem aldrei
hafði gert neitt fyrir þá.“
Svipaðar hugmyndir
uppi í dag
Helgi telur vel hægt að setja þá
hugmyndafræði sem var að baki
Breiðuvík í samhengi við þær hug-
myndir sem Ágúst Ólafur Ágústs-
son hefur uppi um að vista unga
brotamenn á sérdeild í fangelsum.
„Þetta er sams konar hugmynda-
fræði og í sjálfu sér er hún alls ekki
órökrétt. Auðvitað er gott að vernda
unga afbrotamenn frá því að kom-
ast í kynni við eldri glæpamenn, en
við Íslendingar höfum reynt þessi
úrræði og þau skiluðu ekki tilætl-
uðum árangri. Ef við horfum til
Breiðuvíkur, þá fór sáralítil betr-
un þar fram og menn komu það-
an út harðneskjulegri en þegar þeir
komu inn.“
Bætti engan
Helgi Gunnlaugs-
son afbrotafræðing-
ur segir mikilvægt
að draga lærdóm af
uppeldisheimilinu í
Breiðuvík. Hann
bendir á hættur þess
að vista unga af-
brotamenn saman,
þeir geti alið hver
upp í öðrum heift í
garð samfélagsins.
Afbrotafræðingurinn
Helgi gunnlaugsson er
ekki hrifinn af því að
vista unga afbrotamenn
alla á sama stað.
Ágúst Ólafur Ágústsson hefur lagt fram tillögu á þingi:
Fangelsi má ekki vera glæpaskóli
Ágúst Ólafur Ágústsson, alþingismaður
Samfylkingarinnar, hefur lagt fram þings-
ályktun um að sett verði á fót sérdeild fyrir
unga fanga á aldrinum 18 til 24 ára, með það
fyrir augum að lágmarka samneyti þeirra við
eldri fanga eins mikið og hægt er.
„Nú eru uppi umræður um að byggja nýtt
fangelsi á Hólmsheiði og ég hef bent á að það
sé nauðsynlegt að við tökum tillit til sérstöðu
ungra fanga. Þannig getum við náð fram sér-
tækum úrræðum á sviði vímu- og geðúrræða.
Ég geri mér grein fyrir því að þetta hentar
ekki öllum föngum, en það er nauðsynlegt að
taka meira tillit til ungra fanga en við höfum
gert. Við þurfum að koma í veg fyrir að þess-
ir menn komi út verri en þeir komu inn,“ seg-
ir hann.
Með því að raða föngum saman eftir brota-
flokkum og aldri, telur Ágúst að fangelsisyfir-
völd geti beitt sértækari úrræðum til þess að
ná fram betrun. „Við eigum betri möguleika á
því að grípa inn í líf einstaklinga á meðan
þeir eru á bak við lás og slá með sértæk-
um hætti og þannig komum við frek-
ar í veg fyrir klíkumyndanir og einelti
innan veggja fangelsis. Ég hef heyrt frá
föngum að þeir læri af þeim reyndari
ýmislegt í glæpaheiminum. Almennt
séð á ekki að byggja stórt öryggisfang-
elsi líkt og á Litla-Hrauni, heldur lít-
ið og tiltölulega opið fangelsi. Ungir
fangar verða að vera í góðum tengslum
við samfélagið og fjölskyldu sína og þau
úrræði sem þeirra bíða verði bund-
in einstaklingsmati. Fangelsi má
ekki vera hvetjandi umhverfi
til frekari glæpa.“
Alþingismaðurinn
Vill taka tillit til ungra fanga og
gera þeim sérstöðu svo þeir verði
ekki fyrir áhrifum hinna eldri.
Sveinn Allan Morthens segir
marga þeirra sem voru í breiðuvík
aldrei bíða þess bætur.
„Mér blöskraði hreinlega
þegar ég sá þetta fang-
elsi, ég vildi koma fram
við börnin eins og fólk,
ekki eins og dýr.“
Kristján
Sigurðsson reif
niður svartholið
þegar hann var
forstöðumaður
en nokkrum
árum síðar var
það endurbyggt.
Fangaklefi
ungir menn verða ekki betri
með því að vera teknir úr
umferð.