Sagnir - 01.04.1984, Qupperneq 98

ÍSTAKA Á TJÖRNINNI
19. aldarinnar hófst íslensk tog-
araútgerð. Árið 1907 er að því
leyti tímamótaár að þá tóku til
starfa tvö útgerðarfélög sem bæði
áttu eftir að hafa mikil áhrif á
bæjarlífið og sýna og sanna að
íslensk togaraútgerð var arðbær
atvinnugrein. Þetta voru útgerð-
arfélögin Alliance og íslandsfélag-
ið. Sama ár hófst svo starfsemi
Milljónafélagsins í Viðey.
Nú var því þannig háttað að ís
var meðal helstu nauðsynja við
slíka útgerð jafnvel þótt mest væri
veitt í salt og saltfiskur okkar
helsta útflutningsvara. Þótt saltað
væri um borð mátti búast við því
ef vel veiddist að ekki hefðist
undan og því varð að geyma þann
fisk sem af gekk í ís svo ekki
spilltist.
Á sama ári og áðurnefnd út-
gerðarfélög komust á laggirnar
hófust siglingar með ísaðan fisk
á Bretlandsmarkað. Reið Mill-
jónafélagið á vaðið þegar það
sendi togara sinn Snorra Sturlu-
son í fyrstu ferðina þá um haustið.
Það varð svo venjan að togararnir
hófu veiðar í ís þegar síldveiðum
lauk einhvern tímann í septem-
ber. Þessum veiðum var haldið
áfram fram í janúar en bestu sölu-
möguleikarnir á Bretlandsmark-
aði voru einmitt um jól og ára-
mót. Það er svo gaman til þess að
vita að þessi hefð að sigla með
ísvarinn fisk til Bretlands um ára-
mót hefur haldist alla tíð síðan
þrátt fyrir tvær heimsstyrjaldir og
þorskastríð, að vísu með þeirri
undantekingu að breskir togara-
eigendur settu löndunarbann á
íslensk skip á árunum 1952-1956
þegar fiskveiðilandhelgin var
færð út í fjórar mílur.
Rekstur íshúsanna virðist hafa
gengið vel, að minnsta kosti sagði
Thor Jensen í skýrslu til stjórnar
Milljónafélagsins í árslok 1908 að
íshús þau sem þá voru í bænum
bæru sig vel fjárhagslega og
þörfin fyrir ís og ísgeymslur færi
vaxandi.
ístakaá Tjöminni. Vonarstrœti íbaksýn.
Um frystingu og frysti-
geymslur
í umhleypingasömu vetrarveðri
eins og það gerist á íslandi er ekki
óalgengt að svellbólstrar myndist
á útidyratröppum og gangstétt-
um. Þegar skóflan og bölbænir
hafa ekki dugað á þessar slysa-
gildrur er vanalega gripið til þess
alkunna þjóðráðs að dengja salti á
svellið. Hvað svo gerist hugsum
við ekkert um nema hvað við
vitum að sé ekki þeim mun meira
frost hverfur klakinn. Að hér sé
um að ræða sömu aðferð og fyrst
var notuð til að frysta matvæli
dettur víst fáum í hug a.m.k.
fáum þeirra sem fæddir eru um og
eftir stríð. Þeir sem hafa unnið í
frystihúsum vita að fiskurinn er
frystur í plötum í þar til gerðum
tækjum og kannast við að
ammoníak kemur við sögu. Þeim
dettur því ekki í hug neitt sam-
band milli þess sem er að gerast á
tröppunum hjá sér og frystihúsa.
En hvað er það sem í raun gerist?
Þegar ís og salti er blandað
sanran myndast unr 21° C frost í
blöndunni. Ef umhverfið er
hlýrra dregur blandan til sín hita
úr því. ís bráðnar ef hitinn fer yfir
frostmark en þessi ís- og salt-
blanda bráðnar við lægra hitastig.
Því leysir klakann þótt nokkuð
frost sé úti. Þessi vitneskja var
hagnýtt í íshúsunum. Matvæl-
ununr var difið í ís- og saltblöndu
þar til þau voru gegnfrosin og
síðan komið fyrir í frystigeymslu
þar sem samskonar blanda var
notuð til kælingar. Gallinn var sá
að með þessari aðferð var erfitt að
ná frostinu í geymslunum niður
fyrir 15° C senr er heldur lítill
kuldi til geymslu og nratvælin
vildu þrána. Þá er þess að geta að
ef fiskur var frystur óvarinn var
eðlilega af honum nokkurt
saltbragð.
Þar sem beitusíldin, mikilvæg-
asta afurð íshúsanna, cr feitur
fiskur og því sérlega viðkvænrur
fyrir þráa var hún meðhöndluð á
sérstakan lrátt eftir að hún hafði
verið fryst í þar til gerðum
kössum. ísak Jónsson lýsir aðferð-
inni svo í bæklingi senr hann gaf
út á Akureyri rétt eftir aldamót:
Eptir að fiskurinn var frystur og
kominn inn í frystihúsið, var
hver kaka tekin og rekin ofan í
vatn, við það nryndaðist íslrúð
utan um fiskinn; þetta var gert
fleirum sinnunr, eptir því senr
þurfa þótti, auðvitað var þctta
gert inni í frostlrúsinu í svo
nriklu frosti, að vatnið, senr
tolldi utan á kökunni, varð að ís
óðara, en að lrún konr upp úr
vatninu, væri þetta gert
þrisvar, var klakahúðin orðin
svo þykk utan unr fiskinn, senr
unr hann hefði verið steypt
gleri.
Síðan voru kökurnar lagðar í
trékassa og þeinr staflað í geymslu.
Mjög nrikilvægt var að vanda
til bygginga. Einangrun á
ísgeynrslunr þurfti af auðsæjunr
ástæðunr að vera góð og einnig
hitt að þær væru í ljósum litum til
að verjast hita sólarljóssins. Unr
þessi atriði kvartar Bjarni Sæ-
mundsson í skýrslu um fiskirann-
96 SAGNIR