Fréttatíminn - 14.03.2014, Side 28

GeitaStofninn
J óhanna Bergmann Þorvalds-dóttir rekur langstærsta geitabú landsins og það eina í geitfjár-
rækt. Hún fékk fyrstu geitina sína fyrir
24 árum eftir að hafa dreymt um að
eiga geitur frá því hún var barn. Þá var
ekki planið að fara út í ræktun enda fór
allur hennar tími í sauðféð, kýrnar og
barneignir, en þau hjónin eiga 6 börn.
En í dag á hún 190 geitur og von er á
200 kiðlingum í vor. „Íslenskir bændur
voru nú ekkert sérlega hrifnir af
geitum þegar ég var að alast upp. Þær
þóttu erfið dýr sem skemmdu allt sem
þær komu nálægt. Það er nú enn hljóð-
ið í mörgum bændum, þeim þykja þær
óalandi, óferjandi og óætar og komi
þess vegna ekki til greina sem húsdýr,“
segir Jóhanna sem býr enn í Hvítársíðu
í Borgarfirði þar sem hún ólst upp.
Gjaldþrot
Þegar ég setti mig fyrst í samband við
Jóhönnu í Háafelli var hún í óðaönn að
undirbúa vörur fyrir matarmarkaðinn
sem haldinn var í Hörpu í byrjun mars.
Það var gott hljóð í henni en við ákváð-
um að spjalla saman um geitarækt og
nýtingu afurðanna eftir markaðinn.
En þegar ég hringi í hana næst er
annað hljóð í henni. Ég næ í hana þar
sem hún er á bílaverkstæði í Borgar-
firði. „Bíllinn er að gefast upp og ég fæ
hvorki yfirdrátt né lán hjá bankanum
til að kaupa nýjan. Ég get auðvitað
ekkert verið án bíls. Það er svo tæpt hjá
okkur núna að við erum komin til gjald-
þrotaskipta,“ segir Jóhanna og henni er
mikið niðri fyrir.
Jóhanna átti orðið töluvert margar
geitur árið 1999 þegar Sigurður Sig-
urðarson, dýralæknir á Keldum, setti
sig í samband við hana og bað um að
taka að sér fjórar geitur f rá Sólheimum
í Grímsnesi. Þessar fjórar geitur voru
af Þerneyjarkyninu, þær síðustu á
landinu sem geymdu erfðaefni kollóttu
geitarinnar og gul-og brúngolsóttan lit.
„Sigurður hafði samband við mig þar
sem hann leitaði að bónda sem byggi
á garnaveikisvæði og væri til í að taka
þær að sér. Ég fékk viku til að hugsa
mig um hvort ég vildi bjarga þessum
4 síðustu geitum úr stofninum. Mér
fannst ekki hægt að segja nei, annars
hefði stofninn dáið út. Svo ég tók
sénsinn.“
Glötuð þekking
Jóhanna ákvað að snúa sér alfarið að
ræktun geita. „Nú er ég með 50 kollótt
og brún- og gulgolsótt dýr. Á sama tíma
hef ég aflað mér mikillar þekkingar
á íslensku geitinni sem var lítil þegar
ég byrjaði. Ég hef látið kryfja fjöldann
allan af dýrum til að þekkja sjúkdóma
þeirra og auðvitað lært inn á afurðirn-
ar. Ef ég hefði ekki tekið þessar koll-
óttu geitur að mér þá hefði þeim verið
slátrað og engar til í dag. Ef mínar fara
í slátrun í haust þá verða um það bil 10
eftir sem ég hef selt frá mér síðustu ár.“
Ef Jóhanna fer í gjaldþrot munu þær
190 geitur sem hún á núna, auk 200
kiðlinga sem fæðast í vor, verða slátrað.
190 fullorðin dýr af 850 fullorðnum
dýrum, það er um 22% hlutfall af ís-
lenska stofninum. „Í gegnum tíðina hef
ég spjallað við alla ráðherra sem hafa
komið og farið, og stundum farið heim
með svona eina milljón í hvert skipti,
en það dugar rétt fyrir viðhaldi. Maður
fær náttúrlega ekki mikla innkomu í
byrjun þegar maður er að koma ein-
hverju á fót. Og geitin fær ekki sömu
styrki og önnur húsdýr hérlendis,“
segir Jóhanna.
Erum skyldug til að vernda geitina
Samkvæmt Ríó-sáttmálanum, sem
Ísland er aðili að síðan 1992, er okkur
skylt að vernda íslensku geitina þar
sem hún er stofn í útrýmingarhættu.
Stofninn telur um 850 skráð dýr en til
að komast úr hættu þarf stofninn að
telja að minnsta kosti 1000 huðnur. Það
hefur fallið í hlut Bændasamtakanna að
fylgja vernduninni eftir en þau eiga að
kynna íslensku geitina fyrir almenn-
ingi, hafa eftirlit með ræktun stofnsins
og vinna allar skýrslur tengdar ræktun-
inni. Þeir geitabændur sem hafa skrár
yfir allar sínar geitur og skila skýrslum
hvert ár hafa rétt á stofnverndunar-
framlagi sem Bændasamtökin úthluta.
Þetta framlag, sem ríkinu er skylt að
veita svo stofninn deyi ekki út, var
6.500 krónur á ári fyrir hverja skýrslu-
færða geit, upp að 20 geitum, fyrir 3
árum, en hefur nú verið lækkað niður í
4.200 krónur.
Ég stend og fell með geitunum mínum
Íslenski geitastofninn telur um 850 geitur og er í útrýmingarhættu. Samkvæmt Ríó-sáttmálanum frá 1992
ber stjórnvöldum að vernda stofninn. Nú horfir svo við að framtíð 22% hins íslenska geitastofns er óljós þar
sem rekstur stærsta ræktunarbúsins er kominn í þrot. Bóndinn segist ekki geta starfað án utanaðkomandi
stuðnings, en geitin nýtur ekki sömu stöðu og sauðkindin þegar kemur að styrkveitingum. Sérfræðingar
eru sammála um að nýting afurða geitarinnar sé lykilatriði þegar kemur að því að viðhalda stofninum.
Jóhanna Bergmann Þorvaldsdóttir, bóndi á Háafelli í Hvítársíðu, hefur unnið að því síðastliðin 20 ár að
bjarga íslenska geitastofninum og aflað mikillar þekkingar á þeim tíma. Sú vinna virðist ætla að verða til
einskis því 190 fullorðin dýr og 200 kiðlingar munu fara í slátrun í haust ef ekki kemur til styrkveitingar.
Aðstoðarmaður landbúnaðarráðherra hefur ekki áhyggjur af slátruninni. Formaður erfðanefndar land-
búnaðarins telur ólíklegt að nokkur maður fari út í geitfjárrækt, breytist ekki viðmót stjórnvalda.
Ólafur Dýrmundsson hefur haldið
utan um þessa vinnu síðastliðin 25
ár. „Það er auðvitað mjög slæmt að
framlagið hafi verið skert og að ekki
sé hægt að veita framlag fyrir fleiri en
20 geitur en þetta eru einfaldlega þeir
fjármunir sem við höfum. Það sem ég
tel vera lykilatriði fyrir framtíð geitar-
innar og það sem myndi rétta stofninn
við, er að nýta afurðir hennar til fram-
leiðslu. Afurðirnar verða að komast á
markað.“
Illa nýttar afurðir
Helmingur tekna sauðfjárbænda er til
kominn vegna ríkisstuðnings. Það má
því velta því fyrir sér hvort geitabænd-
ur eigi að njóta sama stuðnings. Ólafur
Dýrmundsson telur það vel koma
til greina. „Hérlendis miðast bein-
greiðslur til sauðfjárbænda við afurðir.
Ef geitfjárbændur færu inn í þetta
styrkjakerfi yrðu þeir að sýna fram
á einhverja framleiðslu. Og það gæti
verið mjög gott þar sem það er mikil-
vægt að virkja nýtingu afurðanna til að
lyfta upp stofninum. Stofn varðveitist
alltaf best ef afurðir hans eru nýttar,“
segir Ólafur.
Afurðir geitarinnar eru kjötið, ullin,
tólgin og síðast en ekki síst, mjólkin.
Jóhanna á Háafelli annar ekki eftir-
spurn, hvorki eftir kjötinu né ostunum
sem hún framleiðir úr mjólkinni. Hún
fór með 13 kassa af kjöti á matar-
markaðinn í Hörpu fyrir nokkru og
kom með 2 kassa til baka. Hún vinnur
þar að auki sápur og krem úr tólginni
og selur svo stökur og ull. Ullin af ís-
lensku geitinni er reyndar það góð
að þegar nýtt skoskt kasmírkyn var
ræktað var notað til þess erfðaefni úr
íslensku geitinni.
Kostir geitamjólkur hafa verið
þekktir frá örófi alda. Hún er mjög holl
og þeim kostum gædd að í hana vantar
próteinið sem veldur svo mörgum
mjólkuróþoli. „Ég hef látið ógeril-
sneydda geitamjólk til þó nokkurra
Íslenski geitastofninn
er lítill, lokaður
erfðahópur sem telur
um 850 dýr. Hann er
elsti geitastofn Evrópu
en t alið er að stofninn
hafi borist hingað með
landnámsmönnum
frá Noregi og verið án
innblöndunar í 1100 ár.
Vitað er að stofninn hefur
gengið í gegnum nokkra
flöskuhálsa og tvisvar
hefur stofninn farið niður
fyrir 100 dýr svo vitað
sé, 1883-85 og í kringum
1960. Flest hefur geitfé
verið tæplega 3000 árið
1930. Síðan skráningar
hófust hefur íslenski
geitfjárstofninn lengst af
talið innan við 1000 dýr.
Varnarlínur vegna sauð-
fjárveikivarna eru taldar
hafa aukið á einangrun
hópa innan stofnsins og
takmarkað flæði erfða-
efnis á milli hópa. Upp
úr 1960, þegar fækkaði
verulega í stofninum, var
farið að greiða opinberan
stofnverndarstyrk fyrir
vetrarfóðraðar geitur
og síðari ár hefur verið
greiddur styrkur fyrir
skýrslufærðar geitur, að
hámarki 20 geitur í hjörð.
Tekið úr „Verndaráætlun
fyrir íslenska geitfjár-
stofninn“ sem unnin
var af Birnu Kristínu
Baldursdóttur og Jóni
Hallsteini Hallssyni
fyrir Erfðanefnd land-
búnaðarins 2012.
Framhald á næstu opnu
Ef Jóhanna fer í gjaldþrot mun þeim 190
geitum sem hún á núna, auk 200 kiðlinga sem
fæðast í vor, verða slátrað, það er um 22%
hlutfall af íslenska stofninum. Ljósmyndir/Hari
28 fréttaskýring Helgin 14.-16. mars 2014