SunnudagsMogginn - 15.07.2012, Qupperneq 43

15. júlí 2012 43
hann undir lögreglustjóra. En ráðherrann
virðist hafa farið öfugt að, svipt nafna
sinn Hermannsson stjórn yfir lögreglunni
í málinu og sett landhelgisgæsluskipherr-
ann bæði yfir lögregluna og aðstoðarlið
hennar. Þó fullyrti ráðherrann í alþing-
isumræðunum 1925, að Jóhann skipherra
hefði aðeins verið skipaður vara-
lögreglustjóri Jóni Hermannssyni „til að-
stoðar“.
Á svig við sannleikann.
En hvers vegna kaus Jón Magnússon að
gangast ekki við augljósu og alkunnu
vantrausti sínu og aðstoðarlögreglu-
manna á Jóni Hermannssyni, þegar rætt
var um málið á Alþingi 1925? Aðalástæðan
var líklega sú, að þá var ráðherrann að
flytja umdeilt frumvarp ríkisstjórnar
Íhaldsflokksins um stofnun varalögreglu
til að takast á við pólitísk upphlaup af því
tagi, sem Ólafur Friðriksson hafði efnt til
1921. Stofna átti fastan liðsflokk um eitt
hundrað varalögreglumanna undir stjórn
sérstaks forstöðumanns, en ekki lög-
reglustjórans í Reykjavík. Jón Magnússon
var því aftur að sýna nafna sínum Her-
mannssyni álíka vantraust í verki og 1921.
Stjórnarandstæðingar, framsóknarmenn
og jafnaðarmenn, notuðu þetta meðal
annars sem rök fyrir því að ráðherrann
væri að stofna hér til frambúðar ,,hvítan
her“, eins og hann hefði sýnt tilburði til
með því að safna liði og setja lög-
reglustjórann af í drengsmálinu. Fram-
sóknarmenn fullyrtu auk þess að stofnun
aðstoðarlögreglunnar þá hefði aðeins
stafað af því að Jón Hermannsson lög-
reglustjóri eða fulltrúi hans hefðu reynst
ófærir um að veita lögreglunni forystu,
eins og öllum bæjarbúum væri fullkunn-
ugt um. Sama væri hve mörgum mönn-
um Jón hefði á að skipa beint eða óbeint,
hann væri dæmdur til að bíða ætíð ósigur.
Í stað þess að stofna fjölmenna vara-
lögreglu til frambúðar, væri því brýnt að
skipta lögreglustjóraembættinu upp í
embætti tollstjóra og lögreglustjóra.
Leyfa ætti Jóni Hermannssyni að fá að
njóta ótvíræðra skrifarahæfileika sinna
við stjórn tollheimtu, en skipa mann með
foringjahæfileika fyrir lögregluna og
styrkja hana að öðru leyti.
Jón Magnússon átti í vök að verjast fyr-
ir þessum málflutningi. Hann hafði því
ríka ástæðu til að fara á svig við sannleik-
ann og fullyrða að lögreglustjórinn nyti
fulls trausts sín og hefði notið slíks trausts
bæði af sinni hálfu og aðstoðarlögreglu-
manna í drengsmálinu 1921. Samstarf og
gömul vinátta kann einnig að hafa ráðið
einhverju hér um, en Jón Hermannsson
hafði verið skipaður lögreglustjóri í ráð-
herratíð Jóns Magnússonar. Þó tók ráð-
herrann því ekki fjarri 1925 að skipta lög-
reglustjóraembættinu upp að tillögu
framsóknarmanna ,,og fá lögreglustjóra
æðsta vald yfir varalögreglunni“ eftir
slíka skiptingu.
Það kom síðan í hlut Framsókn-
arflokksins að framkvæma þessa tillögu í
stjórnartíð sinni 1928. Þá var rösklega
þrítugur bæjarfógetafulltrúi, Hermann
Jónasson, síðar forsætisráðherra og for-
maður Framsóknarflokksins, skipaður
lögreglustjóri í Reykjavík. Þessi skipun
Hermanns er almennt talin marka upphaf
að nútímavæðingu lögreglunnar á Íslandi.
Það segir nokkuð um þá stjórnunarhætti
fyrirrennara hans, sem framsóknarmenn
á Alþingi töldu brýnt að breyta 1925 og
Jón Magnússon tók óbeint undir, þegar
hann léði máls á skiptingu embættisins.
Af þessu öllu má ráða, að Jón Krist-
jánsson hefði þurft að lesa bókartexta
minn og viðeigandi heimildir af meiri ná-
kvæmni, áður en hann staðhæfði í
Sunnudagsmogganum að ég túlkaði orð
Jóns Magnússonar „að eigin vild“. Gam-
ankveðskap og ættfræði hefði hann frem-
ur átt að láta liggja á milli hluta, en svo
má skilja að grein hans sé sprottin af
frændrækni við Jón Hermannsson og
hvöt til að verja orðstír Jóns Magnússonar
fyrir glannalegum ályktunum óábyrgra
sagnfræðinga. Staðhæfingar, sem stjórn-
málamenn hafa í frammi í hita umræðna
á Alþingi, geta seint talist algildur sann-
leikur um söguleg efni. Jón Magnússon
verður þar ekki undanskilinn, eins og
þetta dæmi sannar, þó að víst megi telja
hann á meðal ágætustu stjórnmálaleið-
toga landsins á 20. öld. En það er hlutverk
sagnfræðinga að sannreyna orð manna,
bera þau saman við aðrar tiltækar heim-
ildir, kanna úr hvaða jarðvegi þau eru
sprottin og hvernig þau fara saman við
gjörðir þeirra.
Sátt um ósannindi
Jón Kristjánsson segir að það sé „ekki al-
menn sátt“ um bók mína Sovét-Ísland
draumalandið, vegna þess að ég eigi
„auðvelt með að draga ályktanir beinustu
leið út á hægri kant“. Hér hefði Jón gjarn-
an mátt beita ögn meiri nákvæmni svo
sem víðar: Vilji menn víta bókarhöfund í
dagblaði fyrir slæm vinnubrögð, þá þurfa
þeir helst að fara rétt með titil bók-
arinnar, sér í lagi, þegar hann er úr al-
kunnu kvæði. Ávítur Jóns á „drauma-
landið“ missa annars marks af tveimur
ástæðum. Í fyrsta lagi er alhæfing hans
um ályktanir mínar hreinn sleggjudóm-
ur, sem meta verður eftir gildi at-
hugasemda hans í heild. Í öðru lagi hefur
það aldrei verið markmið mitt að skapa
almenna sátt um verk mín. Ég er að
mörgu leyti samþykkur þeirri kenningu,
að sagnfræði, sem sátt ríkir um, sé oft
harla lítils virði. Fræðimaður, sem sífellt
reynir að sætta ólík sjónarmið, hlýtur fyrr
eða síðar að fjarlægjast sjálft markmið
vísindanna, að leita að sannleika, hvað
sem það kostar. Að því markmiði vil ég
umfram allt keppa með því notfæra mér
tiltölulega einfaldar og hefðbundnar að-
ferðir sagnfræðinnar og dylja hvergi
skoðanir mínar og viðmið. Með bók
minni, Sovét-Ísland óskalandið, rauf ég
vissulega sátt, sem hér hefur ríkt um
túlkun á ýmsum þáttum í sögu komm-
únisma á Íslandi. Sú sátt hvíldi á því að
sagnaritararnir voru flestir kommúnistar
ellegar arftakar þeirra af ysta vinstri
væng. Skýrt dæmi um þetta eru 90 ára
frásagnir þeirra af drengsmálinu, þar sem
Ólafi Friðrikssyni og Nathan Friedmann
er jafnan lýst sem fórnarlömbum „hvíta
stríðsins“, sefasjúkra, fasískra ofsókna af
hálfu Jóns Magnússonar og ríkisstjórnar
hægrimanna og framsóknarmanna. Þegar
farið var í saumana á þessum frásögnum,
sást hvernig sáttin studdist iðulega við
frávik frá fræðilegum vinnubrögðum og
pólitíska hlutdrægni eða viðmið, sem fáir
gætu lengur aðhyllst nema þeir, sem enn
halda í trú sína á kommúnisma eða vilja
verja þá stefnu. Hlutur stjórnvalda í
drengsmálinu var afbakaður svo mjög, að
Jóni Magnússyni var að ósekju kennt um
dauða Nathans Friedmanns og það
spunnið upp að hann hefði látið lífið í út-
rýmingarbúðum nasista. Með því að rjúfa
sáttina um slík vinnubrögð og túlkanir,
má segja að bók mín hafi rétt að nokkru
hlut Jóns Magnússonar í margumræddu
máli. Því er hjákátlegt, þegar Jón Krist-
jánsson kaupmaður telur það ljóð á bók
minni að um hana ríki ekki sátt, en veitir
mér jafnframt þá föðurlega áminningu að
,,rangtúlka ekki orð Jóns Magnússonar,
hann „eigi betra skilið“. Ég hef end-
urmetið hlut Jóns í drengsmálinu með
nákvæmlega sömu aðferð og ég hef beitt
til að sýna fram á að ekki er hægt að trúa
orðum hans um traust hans og aðstoð-
arlögreglumanna á Jóni Hermannssyni
1921.
Höfundur er rannsóknarprófessor
í sagnfræði í Háskóla Íslands.
Aðstoðarlögregla („hvítliðar“) á leið í hús Ólafs í Suðurgötu. Um 400 manns voru kvaddir í aðstoðarlögregluna, sem var vopnuð bareflum og
að hluta rifflum, því að rauðliðasveit Ólafs hafði slík vopn undir höndum. Bæjarbúar flykktust á vettvang.
Ljósmynd/Óskar Gíslason, LR ÓSG MAP ón1 12