Morgunblaðið - Sunnudagur - 30.06.2013, Blaðsíða 54

54 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30.6. 2013
Menning
T
orfhúsaarfurinn er áþreifanlegur
menningarbakgrunnur þjóð-
arinnar. Ég vil vekja athygli á
honum og reyni að opna augu
fólks fyrir því hvað hann er merki-
legur,“ segir Hjörleifur Stefánsson, arkitekt
og rithöfundur. Í vikunni kom út efnismikil og
glæsileg bók hans, Af jörðu - Íslensk torfhús.
Í þessu mikla verki, sem prýtt er fjölda nýrra
og eldri ljósmynda auk skýringateikninga,
fjallar Hjörleifur um flest það sem lýtur að
gerð, sögu og þróun torfhúsa á Íslandi en
einnig í öðrum löndum á norðurhveli. Hann
fjallar um byggingartæknina, rannsóknir á
þessari merku húsagerðarmenningu, hvernig
torfhúsin fara í landslaginu og um úrval ís-
lenskra torfhúsa sem enn standa.
Hjörleifur segist hafa komið nálægt torf-
vinnu síðan á unglingsárum. Eftir að hann
kom heim frá námi í arkitektúr fór hann fljót-
lega að vinna að verkefnum fyrir Þjóðminja-
safnið og húsafriðunarnefnd sem tengdust
torfhúsunum. Um tíma var hann umsjón-
armaður svokallaðs Húsasafns Þjóðminja-
safnsins en innan þess eru mörg kunnustu
torfhús landsins.
„Hugmyndin að þessari bók hefur gerjast á
löngum tíma en ég byrjaði að leggja drög að
henni um aldamótin 2000,“ segir hann. „Á
sumrin hef ég af og til farið út á land að
skoða og ljósmynda hús en fyrir einum fjórum
árum fór ég að vinna að þessu af kappi.“
Torfhús byggð víða um lönd
„Smám saman opnuðust augu mín fyrir því að
ýmsar goðsagnir um torfhúsin standast ekki
nánari skoðun,“ segir Hjörleifur. „Eins og sú
að torfhús þekkist ekki annars staðar en á Ís-
landi, þegar það er staðreynd að torfhús voru
byggð um allan norðurhluta jarðarinnar alveg
fram á 20. öld. Það sem er sérstakt fyrir ís-
lenskt samfélag í því sambandi, er að hér
bjuggu allir í torfhúsum og hér er enn að
finna uppi standandi torfhús. Í Skotlandi voru
torfhúsin híbýli fátækra bænda en þeir efn-
aðri bjuggu í öðruvísi húsum. Samar, indjánar
og inúítar, sem búa við eða fyrir norðan heim-
skautsbaug, byggðu allir úr torfi langt fram á
20. öld.“
Hjörleifur nefnir fleiri áhugaverða fleti sem
tengjast íslenska torfbænum, eins og þann að
um það leyti sem þjóðin var að flytja úr hon-
um og hann hreinlega að falla í ónáð, þá var
torfbærinn um leið gerður að táknmynd fyrir
íslenska þjóðmenningu. „Og enn er hann
táknmynd sveitarinnar,“ segir hann og sýnir
myndir í bókinni af burstabæjum, teiknaðar af
nemendum Melaskóla.
„Þá liggur óumdeilanlega ákveðin fegurð í
torfhúsunum og tengslum þeirra við lands-
lagið,“ segir hann. „Það sér hver maður hvað
torfhúsin verða áhrifamikill hluti af landinu. Í
dag sprettur fram viss tregi þegar við horfum
á þau og veltum jafnframt fyrir okkur hvernig
steinsteypt hús hafa á seinni tímum iðulega
verið byggð í andstöðu við landslagið. Okkur
langar til að sækja í þennan torfbyggingaarf
ákveðna fegurð sem ætti að geta birst í nú-
tímahúsum.“
Handverksþekking að hverfa
Þjóðminjavarsla tók á sig mynd í róm-
antískum straumum 19. aldar og hefur lengst
af tekið mið af því að hampa því sem mönnum
þótti glæsilegt í fortíðinni. „Við höfum því
hampað glæsilegustu torfhúsunum, bústöðum
presta og embættismanna og kirkjum, en
frekar var litið framhjá híbýlum almennings,“
segir Hjörleifur. „En hugtakið menningu er
ekki hægt að aðgreina frá lífsskilyrðum þjóðar
og okkar lífsskilyrði voru þau að við hlutum
að byggja úr torfi. Annars hefðum við ekki lif-
að af í þessu landi. Í þúsund ár var torfhúsið
umgjörð um menningu okkar. Í bókinni reyni
ég að skoða þessa menningu frá ýmsum sjón-
arhornum.“
Eitt af því sem hvatti Hjörleif til verksins
var sú upplifun hans að handverksþekkingin
væri smám saman að hverfa. „Við verðum að
halda handverkshefðinni við, meðal annars
vegna þess að torfhúsið hefur þann sérstaka
eiginleika að það þarf stöðugt að vera að end-
urbyggja það. Við þurfum þekkinguna til að
geta haldið menningarminjunum við og einnig
til að hægt sé að yfirfæra jákvæðar hliðar
torfhúsanna á ný hús.
Það er hægara sagt en gert að halda torf-
húsum við eftir að flutt er úr þeim. Síðan
snemma á 20. öld hefur Þjóðminjasafnið
markvisst haldið völdum húsum við, en það
er brýnt að sú starfsemi verði stórefld. Þar
erum við með skuldbindingar gagnvart um-
heiminum, því hvergi annars staðar hafa
þessar byggingar varðveist fram á okkar
daga. Langflest húsin sem hafa varðveist eru
stórbýli en enn er möguleiki á að bjarga kot-
býlum sem eru nú við að falla saman,“ segir
hann og nefnir dæmi um slík kot í bókinni.
Unnið hefur verið að því að koma torf-
húsaarfinum á heimsminjaskrá Menningar-
stofnunar Sameinuðu þjóðanna. Hjörleifur
segir að það myndi eflaust hjálpa til við varð-
veisluna, því þessi merka arfleifð hlyti þá
aukna athygli. „Það þarf að halda þessum arfi
betur fram, skapa handverksmönnum sem
kunna byggingu torfhúsa aðstæður til að
sinna þessu allan ársins hring, og það þarf að
leggja töluvert meira fé í þetta.“
Hafin til verðskuldaðrar virðingar
„Er hægt að segja að í sálarlífi okkar eða
menningu séu ummerki um að forfeður okkar
hafi búið í torfhúsum í þúsund ár? Ég held að
svo sé, án þess að geta skýrt nákvæmlega í
hverju það birtist. Ég gengst við að vera fullur
af þjóðlegri rómantík en hata jafnframt þjóð-
rembu. Mér finnst eftirsóknarvert að leita eftir
fegurð í umhverfi okkar og fortíð, án þess að
hefja það til skýjanna. Á liðinni öld varð menn-
ingarlegt rof hjá okkur, hvað torfhúsin varðar,
en nú eru tímarnir breyttir.“ Og tími kominn
til að hefja torfhúsaarfinn til verðskuldaðrar
virðingar. Fróðlegt stórvirki Hjörleifs, Af
jörðu, myndar trausta undirstöðu í því starfi.
Horft aftan á torfbæinn á Þverá í Laxárdal sem er í Húsasafni Þjóðminjasafnsins. Bærinn gefur afar heilsteypta mynd af sveitabæjum eins og þeir voru.
Ljósmynd/Guðmundur Ingólfsson
YFIRGRIPSMIKIL BÓK HJÖRLEIFS STEFÁNSSONAR UM TORFHÚS KOMIN ÚT
Híbýli þjóðarinnar í þúsund ár
„OKKAR LÍFSSKILYRÐI VORU ÞAU AÐ VIÐ HLUTUM AÐ BYGGJA ÚR TORFI. ANNARS HEFÐUM VIÐ EKKI LIFAÐ AF Í ÞESSU LANDI,“ SEGIR HJÖRLEIFUR
STEFÁNSSON, ARKITEKT OG RITHÖFUNDUR. Í BÓKINNI AF JÖRÐU – ÍSLENSK TORFHÚS SKOÐAR HANN TORFHÚSAARFINN FRÁ ÝMSUM SJÓNARHORNUM.
Einar Falur Ingólfsson efi@mbl.is
Búrþekjan á Galtastöðum fram í Hróarstungu. Þar var búið fram yfir 1960.
Ljósmynd/Hjörleifur Stefánsson„Það þarf að halda þessum arfi betur fram,“ segir Hjörleif-
ur Stefánsson um torfhúsin og allt sem þeim tengist.
Morgunblaðið/Einar Falur