Morgunblaðið - Sunnudagur - 30.06.2013, Blaðsíða 4

4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30.6. 2013
Sakarannsóknir eða réttarhöldí stríðsglæpamálum endur-spegla oft togstreitu milli
einstaklingsbundinnar reynslu og
sjálfsmynda þjóða,“ segir Valur
Ingimundarson, prófessor í sagn-
fræði við Háskóla Íslands, í upphafi
greinar sinnar „Mikson-málið sem
fortíðarvandi“, í vorhefti tímaritsins
Sögu. Í greininni fjallar hann um
þessa togstreitu með því að beina
sjónum að því hvernig ráðandi hug-
myndafræði mótaði og endurmótaði
pólitísk og lagaleg viðhorf til bar-
áttu einstaklinga gegn komm-
únisma og samvinnu við Þjóðverja í
lok síðari heimsstyrjaldar. Í for-
grunni er mál Evalds Miksons, ell-
egar Eðvalds Hinrikssonar.
Í niðurstöðum greinar sinnar
segir Valur meðal annars: „Hin
sjálfsævisögulega frásögn Miksons
þjónaði ekki aðeins þeim persónu-
lega tilgangi hans að réttlæta gerð-
ir sínar í síðari heimsstyrjöld, held-
ur var hún reist á víðari
samfélagslegum og hugmynda-
fræðilegum viðmiðunum. Sem eist-
neskur þjóðernissinni setti hann
lífshlaup sitt í beint samhengi við
sögu Eistlands, sem væri fórn-
arlamb sovéskrar kúgunar.“
Valur segir ennfremur að ráðandi
stjórnmálaöfl á Íslandi hafi varið
Eðvald með andkommúnískum
þjóðernisrökum þegar fyrstu ásak-
anirnar á hendur honum komu fram
í upphafi sjöunda áratugarins og
aldrei hafi komið til álita að fram-
selja hann til Sovétríkjanna, en
Eistland var á þeim tíma orðið hluti
af þeim.
Eðli málsins breyttist
Valur segir eðli Mikson-málsins
hafa breyst eftir lok kalda stríðsins.
Hin ráðandi orðræða snerist þá
ekki lengur um þjóðernisbaráttu
gegn sovéskum kommúnistum held-
ur þátttöku Eista í helförinni. „Póli-
tísk viðmiðaskipti leiddu til þess að
mun erfiðara var að verja Mikson
gegn ásökunum Simon Wiesenthal-
stofnunarinnar eftir að kalda stríð-
inu lauk en gegn Sovétmönnum á
kaldastríðstímanum,“ skrifar Valur.
Það hefur eflaust spilað inn í líka
að á þeim tíma var Eðvald kominn
á níræðisaldur og fjarlægðin gagn-
vart hinum meintu glæpum orðin
ennþá meiri.
Valur Ingimundarson sagnfræðingur.
Víðari sam-
félagsleg
viðmið
Eðvald Hinriksson starfaði
fyrst sem íþróttaþjálfari á Ís-
landi og síðar sem nuddari.
Hann var vel liðinn, kvæntist
íslenskri konu og synir hans,
Jóhannes og Atli, erfðu
íþróttahæfileikana, urðu báð-
ir landsliðsmenn í knatt-
spyrnu. Atli var á sínum tíma
ósáttur við að rannsókninni á
meintum stríðsglæpum föður
síns skyldi hætt við fráfall
hans; taldi brýnt að halda
henni áfram í því augnamiði
að hreinsa nafn hans.
Málið var fjölskyldunni af-
skaplega erfitt og í
samtali við Skapta
Hallgrímsson í
Morgunblaðinu
undir fyrirsögn-
inni „Djöfullinn
sefur aldrei“ árið
1999 upplýsti hann
að fjölskyldan hefði
fengið líflátshót-
anir.
Á
rið 1946 kom hingað
til lands eistneskur
maður, Evald Mikson
að nafni. Hann hafði
setið í fangelsi í Sví-
þjóð grunaður um stríðsglæpi í
seinni heimsstyrjöldinni í skjóli
nasista. Þessi meinta fortíð þvæld-
ist ekki fyrir íslenskum stjórnvöld-
um sem veittu Mikson dvalarleyfi
hér á landi og íslenskan ríkisborg-
ararétt árið 1955. Mikson, sem tók
sér nafnið Eðvald Hinriksson, bjó
hér alla tíð síðan.
Framan af dvöl sinni á Íslandi
þurfti Eðvald ekki að hafa áhyggj-
ur af fortíð sinni. Árið 1961 varð
breyting þar á þegar Þjóðviljinn,
málgagn Sósíalistaflokksins, sagði
frá því með afgerandi hætti að ís-
lenskur ríkisborgari væri sakaður
um „múgmorð“. Fréttin var byggð
á gögnum sem höfðu komið fram
við undirbúning réttarhalda yfir
þremur meintum stríðsglæpamönn-
um í Eistlandi en þeir voru sakaðir
um að bera ábyrgð á morðum á
gyðingum þar í landi á stríðs-
árunum. Í blaðinu birtist útdráttur
í þýðingu Árna Bergmann, frétta-
ritara blaðsins í Moskvu, úr
skýrslu með framburði vitna sem
sögðust hafa séð Eðvald myrða
fanga eða misþyrma þeim.
Þjóðviljinn nafngreindi ekki að-
eins Eðvald, heldur greindi líka frá
því hvar hann væri til húsa og hvar
hann starfaði.
Málið varð strax hápólitískt og
Morgunblaðið, sem í þá tíð var
málgagn Sjálfstæðisflokksins, kom
Eðvaldi til varnar og talaði um að
Þjóðviljinn hefði staðið fyrir einni
„ofboðslegustu persónuárás“ sem
þekkst hefði á Íslandi. Í viðtali við
Morgunblaðið neitaði Eðvald öllum
ásökunum og taldi þær svo níðings-
legar gagnvart sér, konu sinni og
börnum að ekkert „orð á neinni
tungu“ væri til að svara þeim.
Málsvörn hans gekk út á að hann
hefði verið bæði á móti Rússum og
Þjóðverjum, að starf hans hefði
verið að koma upp um útsendara
nasista og kommúnista frá Þýska-
landi og Rússlandi.
Barátta gegn kommúnisma
Kalda stríðið var þarna í algleym-
ingi og málinu var fljótt snúið upp í
baráttu gegn kommúnisma. Íslensk
stjórnvöld sáu hins vegar hvorki
ástæðu til að rannsaka málið frek-
ar né vísa Eðvaldi úr landi.
Málið lá að mestu í láginni
næstu þrjá áratugi. Það var ekki
fyrr en Davíð Oddsson, þáver-
andi forsætisráðherra, fór í op-
inbera heimsókn til Ísraels ár-
ið 1992 að það komst aftur í
hámæli. Það tækifæri notaði
nefnilega Efraim Zuroff, yf-
irmaður Simon Wiesenthal-
stofnunarinnar í Jerúsalem, til
að koma á framfæri bréfi þar
sem tilgreindar voru þungar
ásakanir á hendur Eðvaldi.
Með bréfi þessu fylgdi ágrip af
þeim sönnunargögnum sem stofn-
unin kvaðst hafa undir höndum. Í
bréfinu var Davíð hvattur til að
„gera það sem nauðsynlegt er að
tryggja, að Ísland veiti skósveini
Hitlers, Evald Mikson, ekki lengur
hæli“.
Valur Ingimundarson segir í
grein sinni að snemma hafi komið
fram að íslensk stjórnvöld hafi ekki
ætlað sér að eiga frumkvæði að
sakarannsókn eða skipa rannsókn-
arnefnd í málinu. Tveimur lögspek-
ingum, Eiríki Tómassyni og Stefáni
Má Stefánssyni, var þó falið að afla
frekari gagna og skila áliti. Það var
á þann veg að hvorki væri „rétt né
skylt“ að hefja opinbera rannsókn
á málinu „eins og það liggur fyrir
nú“. Ekki kæmi til greina að fram-
selja Eðvald til Eistlands, Ísraels
eða fyrrverandi Sovétríkja.
Zuroff rak málið þó áfram af
mikilli hörku og kom meðal annars
hingað til lands með meint sönn-
unargögn gegn Eðvaldi. Þessi
þrýstingur bar að lokum árangur
sumarið 1993, þegar ríkissaksókn-
ari ákvað að skipa Jónatan Þór-
mundsson, prófessor í lögum við
HÍ, til að rannsaka málið. Sú
ákvörðun var að vonum gagnrýnd
harkalega af fjölskyldu Eðvalds.
Þessi vinna bar aldrei ávöxt. Eð-
vald Hinriksson andaðist nefnilega
í árslok 1993. Í samræmi við ís-
lensk lög ákvað ríkissaksóknari að
láta málið niður falla án þess að
ljúka rannsókninni.
Eðvald Hinriksson bjó á Íslandi frá
1946 til dauðadags, 1993. Hart
var sótt að honum í tvígang vegna
meintra stríðsglæpa í Eistlandi.
Hann var aldrei sóttur til saka.
Morgunblaðið/Þorkell
HÓTAÐ LÍFLÁTI
Atli
Eðvaldsson
Meintir glæpir og
sjálfsmynd þjóðar
VALUR INGIMUNDARSON, PRÓFESSOR Í SAGNFRÆÐI VIÐ HÁSKÓLA ÍSLANDS, RIFJAR MIKSON-MÁLIÐ SVOKALLAÐA
UPP Í GREIN Í NÝJASTA HEFTI TÍMARITSINS SÖGU OG FREISTAR ÞESS AÐ SETJA ÞAÐ Í STÆRRA SAMHENGI.
* „Vegir sögunnar eru órannsakanlegir.“Efraim Zuroff, forstöðumaður Simon Wiesenthal-stofnunarinnar.
Þjóðmál
ORRI PÁLL ORMARSSON
orri@mbl.is