Morgunblaðið - 08.03.2014, Blaðsíða 32

32 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. MARS 2014
Orðtök eiga rætur í málhefðinni. Mörg þeirra vísa í siði semokkur eru ekki tamir lengur. Í þeim má finna sjaldgæf orðsem málnotandi kannast jafnvel ekki við. Þar af leiðandigetur verið vandasamt fyrir viðkomandi að slá um sig með
orðtökum kunni hann ekki vel skil á þeim. Best væri fyrir áhuga-
sama að glugga í fræðibækur sér til fróðleiks. Að öðrum kosti borgar
einfaldleikinn sig, að tala skýrt og skorinort.
Þegar gripið er til orðtaka skiptir máli að rétt sé farið með. Al-
gengt er að þeim sé ruglað saman eða breytt. Oft virðist vera um
heyrnarvillu að ræða, en hugsanlega verður ruglingurinn vegna þess
að viðkomandi þekkir ekki einstaka orð og setur annað kunnugra inn
í staðinn.
Allmörg dæmi eru um að orði sé skipt út í orðtaki. Orðtakið að
berast á banaspjót(um) vísar í
deilu eða viðureign. Dæmi eru um
að sagt sé að menn *berjist á
banaspjótum. Þarna er sögninni
skipt út fyrir algengari sögn. Eins
gæti verið um misheyrn að ræða.
Sama á við þegar talað er um að
*veltast í vafa um eitthvað í stað
þess að velkjast í vafa um eitthvað. Algengt er að málnotendur fari
rangt með orðtakið að heltast úr lestinni og tali um að *hellast úr
lestinni og fer þá myndlíkingin forgörðum. Ég heyrði konu eitt sinn
segja að henni væri heitt í *hamstri og skipti hún þar út orðinu
hams fyrir hamstur. Hams merkir hamur eða húð og heyrist vart
nema í þessu orðtaki.
Einnig getur vafist fyrir fólki að beygja sagnir sem það er óvant
að nota. Gott dæmi er sögnin heyja sem beygist á tvo ólíka vegu eft-
ir merkingu. Annars vegar heyja menn orrustu og hins vegar heyja
menn tún. Sagnirnar eru eins í nafnhætti, viðtengingarhætti nútíðar
og fleirtölu nútíðar en ekki í öðrum beygingarmyndum. Þeir sem
ekki vita að um tvær sagnir er að ræða myndu til að mynda segja
ranglega: Þeir/þær/þau *heyjuðu orrustu – í stað háðu orrustu og
yfirfæra þar með beygingu annarrar sagnarinnar á hina.
Þeir sem ekki hafa góð tök á málinu en vilja skreyta mál sitt með
orðtökum geta jafnframt ruglast á forsetningum. Heyrst hefur að
menn hummi eitthvað *frá sér í stað fram af sér. Kannski felst rugl-
ingurinn í orðtakinu að vísa einhverju frá sér sem þýðir reyndar ekki
það sama.
Mörg spaugileg dæmi eru um að tveimur orðtökum sé skellt sam-
an. Láta reka á reiðanum og fljóta sofandi að feigðarósi verður þann-
ig *reka að feigðarósi; hafa vaðið fyrir neðan sig og hafa munninn
fyrir neðan nefið verður *hafa vaðið fyrir neðan nefið. Mismæli geta
komið sér illa fyrir þann sem missir þau út úr sér en öllum vefst
tunga um tönn annað slagið og er sjaldnast fyndið að lenda í því
sjálfur. Góðlátlegt grín er saklaust en getur breyst í andhverfu sína
ef viðkomandi er hafður að skotspæni vegna þess lengi á eftir.
Málið
El
ín
Es
th
erVeistu, ég er eiginlega orðinn
hálfþreyttur á að þurfa að vaða snjó
upp að hnjám til að komast í vinnuna.
Já, en þú veist hvað er sagt:
Páfinn teflir ekki við óbarinn
biskup á tvær hættur.
Ekki er öll vitleysan eins
Tungutak
Eva S. Ólafsdóttir
eva@skyrslur.is
Það hefur verið athyglisvert að fylgjast meðþví að undanförnu hvað krafan um þjóð-aratkvæði um meginmál á sér mikinn hljóm-grunn í samfélaginu. Það er vísbending um
að hugmyndir um beint lýðræði, sem taki við af full-
trúalýðræðinu, þegar til ákvarðana kemur um grund-
vallarmál, njóti vaxandi fylgis.
Ástæðan er augljós. Fólk finnur að hinir hefð-
bundnu stjórnmálaflokkar eru í tilvistarkreppu. Hún
er ekki bundin við Ísland. Það sama er að gerast í
öðrum löndum í okkar heimshluta. Stjórnmálaflokkar
í Bretlandi eiga í vök að verjast. Flokksbundnum
meðlimum hefur fækkað mjög og flokkarnir eru ekki
lengur uppspretta nýrrar stefnumörkunar heldur
vettvangur fyrir flokksleiðtoga til að koma fram og
skýra stefnu sína.
Sennilega er þessi tilvistarkreppa mest meðal jafn-
aðarmanna í mörgum Evrópulöndum. Að hluta til
tengist vandi þeirra tilvistarvanda verkalýðshreyfing-
arinnar. Hún hefur smátt og smátt verið að missa
fótfestu, eins og líka hefur gerzt hér, og á orðið erfitt
með að standa undir nafni. Þar
sem jafnaðarmannaflokkarnir hafa
lengi verið tengdir verkalýðshreyf-
ingunni nánum böndum hafa
vandamál beggja samverkandi
áhrif.
Við Íslendingar upplifðum það
sterkt síðustu árin fyrir hrun hvað fjármagnið var
farið að hafa mikil áhrif á stjórnmálin. Það hefur auð-
vitað verið veruleiki lengst af en þó aldrei í jafn rík-
um mæli hér og á fyrstu árum nýrrar aldar. Einn við-
mælandi minn hafði orð á því fyrir nokkrum dögum
hvað hjónaband stjórnmála og fjármagns gæti verið
hættulegt. Og það er rétt.
Allt hefur þetta átt þátt í að fulltrúalýðræðið hefur
verið að úreldast. Stjórnmálamennirnir hafa ekki afl
til þess að standa gegn kröfum sérhagsmunahópa,
sem hafa mikið fjármagn á bak við sig og gleymum
því ekki að verkalýðshreyfingin er einn þeirra sér-
hagsmunahópa, sem hafa mikinn fjárhagslegan styrk.
Þjóðin ein hefur afl til þess að standa gegn áhrifum
fjármagnsins og sérhagsmunahópa.
Hinn almenni borgari finnur þetta og skynjar. Og
vegna þess að borgararnir eru í meiri fjarlægð frá
þeim pólitísku skylmingum, sem fram fara í návígi
hvern einasta dag, bæði hér og annars staðar, sér al-
menningur betur straumana, sem eru á ferðinni en
stjórnmálamennirnir, sem hver um sig eru að reyna
að lifa af í þeirri baráttu.
Og þar er komin skýringin á vaxandi stuðningi al-
mennings við að þjóðin taki sjálf ákvarðanir í meg-
inmálum en láti ekki kjörna fulltrúa sína um það eins
og áður var. Stjórnmálamenn og fyrrverandi stjórn-
málamenn eru tregir til. En einmitt af þeim ástæðum
hefur verið fróðlegt og ánægjulegt að fylgjast með
því hvernig hinir tveir ungu forystumenn Sjálfstæð-
isflokks og Framsóknarflokks hafa smám saman ver-
ið að taka meira og meira undir þá hugsun, að þjóðin
sjálf taki ákvarðanir um hin stóru mál.
Það skyldi þó aldrei vera að ásakanir á hendur
þessum tveimur flokkum og forystu þeirra um svik
við gefin loforð verði til þess að nýr kraftur færist í
baráttuna fyrir beinu lýðræði?!
Jón Sigurðsson, fyrrverandi formaður Framsókn-
arflokksins, skrifaði merka grein á Pressuna.is um
síðustu helgi, sem er eins konar verkefnalisti fyrir
ríkisstjórn, og stjórnarflokka, sem hafa vilja til að
taka fyrstu alvöru skrefin til að koma hér á beinu
lýðræði. Það var ekki hægt að skilja Bjarna Bene-
diktsson, formann Sjálfstæðisflokksins, á annan veg á
opnum fundi í Valhöll fyrir skömmu en að hann hefði
vilja til þess og hið sama má segja um Sigmund Dav-
íð Gunnlaugsson, formann Framsóknarflokksins.
Jón Sigurðsson vill horfa bæði til Evrópu og
Bandaríkjanna um fyrirmyndir og
sennilega er það rétt hjá honum.
Beint lýðræði hefur verið að ryðja
sér til rúms á lægri stjórnstigum í
Bandaríkjunum. Hann segir:
„Hér á landi miða menn mest við
fordæmi og reynslu Svisslendinga,
Dana og Norðmanna. En reynsla Bandaríkjamanna,
ekki sízt í vestur-ríkjunum er miklu fjölbreyttari og
ekki síður lærdómsrík.
Beint lýðræði á sér stað bæði á ríkisvísu og ekki
síður innan sveitarfélaga.“
Í lok greinarinnar segir Jón Sigurðsson:
„Íslendingar eiga óvenjulega góð tækifæri til að
móta og þroska víðtækt beint lýðræði í stjórnkerfi
ríkis og sveitarfélaga. Mikilvægt er að umræðurnar
snerti alla þætti málsins.“
Þegar annars vegar er til staðar jarðvegur fyrir
beint lýðræði hjá almenningi – sem m.a. má finna á
áhuga á að stofna til samtaka um beint lýðræði, sem
ég hef orðið var við – og hins vegar vilji til hins sama
hjá þeim flokkum, sem standa að ríkisstjórn landsins,
er ekki eftir neinu að bíða.
Endurskoðun stjórnarskrárinnar allrar tekur lang-
an tíma eins og fengin reynsla sýnir. Að taka fyrst
fyrir það afmarkaða verkefni að móta ný ákvæði í
stjórnskipan landsins um beint lýðræði er einfaldara
og auðvelt að ljúka því verki á þessu kjörtímabili.
Sú ríkisstjórn sem nú situr getur orðið merk rík-
isstjórn, sem tryggir sér sess í sögu lýðveldisins, taki
hún forystu um að koma á beinu lýðræði. Flokkarnir
tveir sem að henni standa geta náð afgerandi frum-
kvæði í íslenzkum stjórnmálum, sem mun endast
þeim lengi, taki þeir forystu um svo sögulegar um-
bætur á stjórnskipan okkar.
Og þar að auki getur þessi litla þjóð tekið forystu í
samfélagi þjóðanna um að þróa það beina lýðræði,
sem hlýtur að verða ráðandi í heiminum þegar líður á
þessa öld.
Það sæmir þjóð, sem á elzta þjóðþing sögunnar.
Beint lýðræði fær byr í seglin
Ísland getur tekið forystu
í samfélagi þjóðanna
um beint lýðræði.
Af innlendum
vettvangi
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Verkamannaflokkurinn breskikomst í ríkisstjórn 1964 eftir
fjórtán ára hlé. Pundið var hins veg-
ar veikt og féll í verði. Forystumenn
flokksins brugðu þá á gamalkunn-
ugt ráð og kenndu bröskurum um.
George Brown, sem þá var ráð-
herra, sagði: „The Gnomes of Zü-
rich are at work again.“ Orðið
„Gnome“ er upprunnið í latínu og
notað um dverga eða álfa, sem búa
neðanjarðar og luma á gulli. Orð
Georges Browns mætti því þýða:
„Jarðálfarnir í Zürich eru enn að.“
Í hinni alþjóðlegu lánsfjárkreppu
2008 neitaði bandaríski seðlabank-
inn hinum íslenska um gjaldeyr-
isskiptasamning (sem var í raun
leyfi til að prenta Bandaríkjadal),
en gerði mjög háa slíka samninga
við svissneska seðlabankann, um
samtals 466 milljarða dala (aldrei þó
svo mikið í einu). Þessi fyrirgreiðsla
veitti svissneska seðlabankanum
möguleika á að bjarga UBS og öðr-
um svissneskum bönkum frá falli.
Í því ljósi má rifja upp nokkur af-
rek „jarðálfanna í Zürich“. Snemma
árs 1997 kom næturvörður í bæki-
stöðvum UBS í Zürich, Christoph
Meili, að starfsfólki þar í óðaönn við
að eyða skjölum í vörslu bankans
um hlutabréf og fasteignir í eigu
gyðinga í Hitlers-Þýskalandi. Næt-
urvörðurinn lét samtök gyðinga vita
af þessu. Þau höfðuðu mál gegn
UBS og öðrum svissneskum banka,
Credit Suisse, sem sömdu eftir eins
árs þóf um að greiða samtökum
Gyðinga 1,25 milljarða dala í bætur.
Í febrúar 2008 var ljóstrað upp
um aðstoð UBS við að skjóta fé auð-
ugra Bandaríkjamanna ólöglega
undan. Einn bankamaðurinn, Brad-
ley Birkenfeld, smyglaði til dæmis
demöntum á milli landa í tann-
kremstúbum. UBS greiddi 780
milljónir Bandaríkjadala í sekt.
Mörg önnur hneyksli mætti nefna,
meðal annars í Bretlandi, en stærst
þótti, þegar UBS var sektað í árslok
2012 í Bandaríkjunum um 1,5 millj-
arða dala fyrir að taka þátt í að hag-
ræða vöxtum á millibankamarkaði í
Lundúnum, svokölluðum LIBOR.
Með aðstoð bandaríska seðla-
bankans björguðu svissnesk stjórn-
völd UBS frá falli haustið 2008, en
Landsbankinn var ekki aðeins lát-
inn falla, heldur settur á opinberan
lista breska fjármálaráðuneytisins
yfir hryðjuverkasamtök! Voru
bresk og bandarísk stjórnvöld með
þessu að þakka Íslendingum stuðn-
inginn í heimsstyrjöldinni síðari og í
kalda stríðinu, þegar Sviss var hlut-
laust? Eða skiptir ekkert slíkt máli
lengur?
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Jarðálfarnir í Zürich