Fréttablaðið - 19.10.2013, Blaðsíða 86

19. október 2013 LAUGARDAGUR| HELGIN BÆKUR | 50
Ekki fengið
neitt bréf
um að hætta
að ögra
Mánasteinn, nýjasta skáldsaga Sjóns, kemur
út á þriðjudaginn. Sagan lýsir bæjarlífinu í
Reykjavík árið 1918 þegar Kötlugos og spænska
veikin umturna lífi bæjarbúa. Söguhetjan er
sextán ára drengur, Máni Steinn, sem lifir á jaðri
samfélagsins af ýmsum ástæðum en sækir sér
andlega næringu í bíó. Ég mæli mér mót við
Sjón í miðbænum, sögusviði bókarinnar.
voru uppi snemma á síðustu öld. Ég
færi þær auðvitað í stílinn en þeir
sem þekkja sögu samkynhneigðra
sjá þarna kannski einhverja þræði
sem þeir kannast við. Fyrir mér
var það þó ekki aðalmálið heldur
að skoða persónu sem samkyn-
hneigðin hefur ýtt út á jaðarinn
og hvernig sú persóna bregst við
þegar samfélagið síðan hrynur og
molnar og verður fyrir því mikla
áfalli sem spænska veikin er. Það
er fyrst þegar plágan skellur á
sem hann upplifir samhljóm við
ytri veruleikann og það fannst mér
spennandi að skoða.“
Að eiga samtöl við sjálfan sig
Flestar bækurnar þínar fjalla um
eitthvað sem gerðist fyrr á öldum.
Hver er skýringin á því? „Ég hef
mjög gaman af því að takast á við
hugmyndir og fyrri tímar finnst
mér gefa mér tækifæri til að skoða
hvaðan við komum. Á þann hátt
finnst mér allar þessar bækur
sem gerast á fyrri tímum vera
um okkur eins og við erum í dag.
Við getum speglað okkur í fortíð-
inni og átt samtal við okkur sjálf
í gegnum sögu liðinnar tíðar og
persónur sem lifðu þá. Ég er líka
mikill grúskari og hef ódrepandi
áhuga á fyrri tíð og mjög gaman af
að takast á við bæði hugmyndir og
tungumál liðins tíma.“
Sögupersónur þínar eru oftast
menn sem eru á einhvern hátt á
jaðri samfélagsins, samsamarðu
þig þeim? „Það er eitt af elstu
brögðum frásagnarlistarinnar að
skoða samfélagið í gegnum við-
brögð þess við manneskjum sem
á einhvern hátt setja spurningar-
merki við gildandi veruleika og
sýn á samfélagið. Auðvitað er
þetta fólk allt saman einhvers
konar myndir af manni sjálfum,
ég held að það sé mjög algengt að
höfundar eigi samtöl við sjálfa sig
í gegnum persónur sínar. Ég er
sjálfur dálítið gjarn á að vera með
ákveðna sérvisku og fá alls kyns
dellur og yfirleitt er allt þetta
fólk sem ég skrifa um með ein-
hverjar dellur og hefur komið sér
upp heimasmíðaðri heimspeki og
heimsmynd.“
Hvernig lendir uppreisnargjarn
súrrealisti sem gefur frat í allt
sem á undan er komið í bókmennt-
unum í því að fara að grúska í
aldagömlum fræðum? „Um leið og
hinn ungi súrrealisti vill sprengja
upp ríkjandi veruleika leitast hann
líka við að endurskilgreina hvað er
einhvers virði í sögunni og skapa
sitt eigið ættartré í sögu þjóðar
og menningar. Ég heyrði um dag-
inn fyrir tilviljun gamalt viðtal
við mig á RÚV, tekið þegar ég var
átján ára, og þar segi ég fullum
fetum að ein af ástæðunum fyrir
því að ég sé heillaður af súrreal-
isma sé tengsl hans og þjóðsagna.
Mér krossbrá þegar ég heyrði
þetta því ég hélt að ég hefði ekki
komist að þessum tengslum fyrr
en miklu seinna og ekki farið að
vinna með þau fyrr en í Skugga-
Baldri.“
Enn að ögra kanónunni
Hér fer skáldið á flug og samtal-
ið tekur hliðarstökk þar sem Sjón
segir mér frá ást sinni á þjóðsög-
um og grísk/rómverskri goða-
fræði, ást sem kviknaði þegar
hann var átta ára. Hann fullyrðir
að þjóðsögur séu engar fantasíur
heldur lýsingar á átökum fólks við
raunverulegar óvættir í lífi sínu
og klykkir út með því að benda
mér á að meira að segja pönkið
eigi sér rætur í þjóðararfinum,
það sé þjóðlagamúsík borgarinnar.
Tíminn flýgur og ég tek mér tak
til að stýra viðtalinu aftur á „rétta
braut“. Gríp fram í fyrir skáld-
inu þegar það útskýrir fyrir mér
uppreisn súrrealismans gegn bók-
menntakanónunni og bauna því á
hann að nú sé svo komið að hann
sjálfur sé orðinn hluti af þeirri
kanónu. Getur hann þá haldið
áfram að vera í uppreisn gegn
henni?
„Já, já, ég get það alveg,“ segir
hann og glottir. „Ég hef ekki
fengið neitt bréf um það að ég eigi
að hætta því, þannig að ég held
maður haldi bara áfram að vera
það sem maður er. Hluti af starfi
manns sem höfundar er að takast
á við viðfangsefni sem eru á ein-
hvern hátt ögrandi og krefjast ein-
hvers nýs af manni. Og í þessari
sögu finnst mér ég vera að takast
á við hluti sem ég átti eftir að tak-
ast á við. Ég hef til dæmis aldrei
áður skrifað bók um sextán ára
ungling og það var nýtt fyrir mér
að fara þangað og reyna að muna
hvernig það var, á hvaða orku
maður gengur þegar maður er
sextán ára og er að vakna og byrja
að spyrja sig spurninga um hvort
samfélagið sé nú akkúrat eins og
það eigi að vera. Varðandi kanón-
una get ég ekkert að því gert þótt
einhverjar af bókunum mínum
hafi gengið vel og njóti virðingar.
Þykir auðvitað bara vænt um það
en reyni á sama tíma að endurtaka
mig ekki, ögra sjálfum mér og
finna nýjar leiðir til að skrifa um
eitthvað sem varpar fram nýjum
spurningum, ögrar og er í ákveð-
inni uppreisn.“
Talandi um ögrun, ég minn-
ist þessi ekki að hafa lesið eins
berorðar lýsingar á kynlífi tveggja
karlmanna í íslenskri skáldsögu,
er það hluti af ögruninni? „Alls
ekki. Það var bara nauðsynlegt til
að gera Mána Stein raunverulegan
svo við áttuðum okkur á því hver
hann væri og hvað hann væri að
gera. Mér fannst bara alveg sjálf-
sagt að hafa það uppi á yfirborðinu
eins og annað sem hann gerir. Það
var ekki fyrr en ég var búinn að
skrifa þetta sem ég áttaði mig á að
þetta er ekkert algengt viðfangs-
efni í íslenskum bókmenntum og
tími til kominn að þessi persóna
stígi fram og sé til á allan þann
hátt sem hún er til – í hugsun um
sínum og líkamlegum gjörðum.“
Hið óþjóðlega afl
Spurður hvort bókin sé andóf
gegn því bakslagi sem komið er
í umræðuna um samkynhneigð
segir Sjón svo ekki vera, sé hún
andóf gegn einhverju sé það miklu
frekar þeirri þjóðrembu og ein-
angrunarstefnu sem farin sé að
breiðast út. „Það er engin tilviljun
að ég vel mér þennan tímaramma
í bókinni, þessar vikur frá því
Katla byrjar að gjósa 12. október
1918 og fram yfir fullveldishátíð-
ina við stjórnarráðið þann 1. des-
ember. Ég vel þennan tíma mark-
visst vegna þess að þarna fæðist
það Ísland sem við búum í í dag.
Verður fullvalda ríki í ríkjasam-
bandi við Danmörku og við tökum
fyrstu skrefin í átt að lýðveldinu.
Þannig að drengurinn er líka að
hreyfa sig inni í því umhverfi og
er í rauninni hið óþjóðlega afl,
enda fer hann yfir öll mörk 1. des-
ember 1918 og á ekki afturkvæmt
inn í samfélagið. Þú talaðir um
áðan hvað ég lýsti Reykjavík sem
mikilli heimsborg árið 1918 og
að vissu leyti var hún það, mikill
fjöldi skemmtiferðaskipa kom hér
við, hér bjuggu nokkrir umboðs-
menn erlendra skipafélaga, kvik-
myndahúsin hef ég talað um en
hér voru líka mýmörg kaffihús
og gildaskálar og yfirbragð þessa
litla bæjar ótrúlega „cosmopolit-
an“. Með fullveldinu fór þjóðernis-
kenndin að vaxa og um leið and-
úðin á öllu sem erlent var með
þeim afleiðingum að þjóðinni var
kippt aftur í tímann og þessi blær
hvarf að mestu áratugum saman.
Þú getur svo giskað á hvers vegna
mér er það hugleikið akkúrat
núna.“
Sjón situr við glugga á Hótel Borg og horfir fjar-rænn út á Austurvöll-inn. Kannski sér hann fyrir sér miðbæ Reykja-víkur árið 1918 sem hann
endur skapar svo frábærlega í
Mánasteini. Þar lítur út fyrir að
Reykjavík hafi verið hin mesta
heimsborg á þeim tíma. Var það
svo?
„Hún var allavega nógu mikil
heimsborg til þess að hér væru
rekin tvö bíó og á þessu harðinda-
ári voru fluttar inn níutíu kvik-
myndir, þannig að það var frum-
sýnd ný kvikmynd þriðja hvern
dag í Reykjavík árið 1918. Það var
gluggi út í hinn stóra heim þótt
bærinn væri auðvitað pínulítill og
ekki nema fimmtán þúsund íbúar.“
Alinn upp af Bowie
Aðalpersónan, Máni Steinn, er
sextán ára samkynhneigður dreng-
ur. Hvernig kviknaði hugmynd að
þessari sögupersónu? „Í þessari
bók kemur saman ýmislegt sem
ég er búinn að velta fyrir mér í
að minnsta kosti tuttugu ár. Eitt
af því sem ég hef verið vakandi
fyrir alveg frá því að ég var ung-
lingur er staða samkynhneigðra.
Það er dálítið skrítið hvað það er
sem mótar mann en ég er af kyn-
slóðinni sem meðal annars var
alin upp menningarlega af David
Bowie. Hann stillti upp ákveðnum
spurningum fyrir unglinga bara
með framkomu sinni og útliti. Það
víkkaði sjóndeildarhring manns
og maður áttaði sig á því að litrófið
í kynhneigð er miklu stærra og
merkilegra en maður var alinn upp
við. Á þessum tíma var líka mikið
af því sem ég var að lesa erlendar
jaðarbókmenntir og hluti af þeirri
senu voru bókmenntir eftir sam-
kynhneigða höfunda, eins og
William Burroughs og Jean Genet.
Meðfram Bowie og nýbylgjunni
og súrrealismanum las maður
þessa höfunda sem voru auðvitað
ögrandi og stilltu manni upp and-
spænis þessum heimi sem maður
vissi varla að væri til. Þannig fékk
ég áhuga á sögu samkynhneigðra,
hef kynnt mér hana og finnst
skipta máli að virða hana og koma
henni til skila.“
En hvað um Mána Stein? „Hann
er bara ungur drengur sem er
mjög sáttur við sjálfan sig. Hann
lifir auðvitað í rökkurheimi þar
sem hann er að selja sig og eiga
leynistundir með karlmönnum, en
fyrst og fremst er hann bara sáttur
við sig sem kannski kemur til af
því að hann er í utangarðsstöðu
alveg frá því að hann er barn og
samkynhneigðin eykur ekkert á þá
upplifun.“
Og hann er alveg hugarfóstur
þitt? „Þannig séð er hann það en
þræðir í sögu hans byggja á raun-
verulegum sögum af mönnum sem
Á þann hátt finnst mér
allar þessar bækur sem
gerast á fyrri tímum vera
um okkur eins og við erum í
dag. Við getum speglað
okkur í fortíðinni og átt
samtal við okkur sjálf í
gegnum sögu liðinnar tíðar
og persónur sem lifðu þá.
Friðrika
Benónýsdóttir
fridrikab@frettabladid.is
SJÓN „Auðvitað er þetta fólk allt saman einhvers konar myndir af manni sjálfum.“ FRÉTTABLAÐIÐ/ARNÞÓR
Lifandi og aðgengileg
umfjöllun um ástir Íslendinga
að fornu – um rétt þeirra
til að elska, makaval,
hjónaskilnaði, frillulíf
og ást á eigin kyni.