Fréttablaðið - 18.12.2013, Blaðsíða 18

18. desember 2013 MIÐVIKUDAGUR| FRÉTTIR |
Nauðungarvistanir eru hlutfallslega fæst-ar á Íslandi miðað við Norðurlöndin, samkvæmt upplýs-ingum frá Landspít-
alanum. Ástæðan fyrir lágu hlut-
falli nauðungarvistana er ekki
þekkt, en talið er að meðal ann-
ars smæð samfélagsins hafi áhrif
og að aðrar hefðir hafi skapast í
umönnun geðsjúkra hér á landi.
Hvergi er þó haldið skipulega
utan um upplýsingar um heildar-
fjölda nauðungarvistana eða sjálf-
ræðissviptinga á Íslandi. Nefndir
Sameinuðu þjóðanna hafa ítrekað
kvartað undan skorti á opinberum
tölulegum gögnum á Íslandi
samkvæmt framkvæmdastýru
Mannréttindaskrifstofu Íslands.
Áreiðanlegar upplýsingar eru
mikilvægar fyrir eftirlit og mann-
réttindavernd.
Landspítalinn og innanríkis-
ráðuneytið tóku saman gögn um
nauðungarvistanir fyrir umfjöll-
un Fréttablaðsins. Þær upplýs-
ingar hafa ekki verið aðgengileg-
ar almenningi áður. Þar kemur
fram að 48 klukkustunda nauð-
ungarvistanir á þessu ári eru 167
talsins á Landspítalanum. Þá tók
innanríkisráðuneytið saman tölur
yfir tuttugu og eins dags nauð-
ungarvistanir fyrir síðustu þrjú
ár, þar sem kemur fram aukn-
ing á árinu 2011. Þar sem ekki
eru til sambærilegar tölur fyrir
önnur ár, reynist erfitt að draga
haldbærar ályktanir af upplýs-
ingunum. Engar upplýsingar eru
aðgengilegar um fjölda sjálfræð-
issviptinga.
Tölfræði ábótavant
„Það er ekki til nein heildstæð
tölfræði um nauðungarvistanir,“
segir Héðinn Unnsteinsson, sem
situr í varastjórn Geðhjálpar og
er fyrrverandi sérfræðingur á
geðheilbrigðissviði hjá Evrópu-
skrifstofu Alþjóðageðheilbrigð-
isstofnunarinnar. „Það er nauð-
synlegt að halda betur utan um
grundvallarforsendur til að vita
hvar við stöndum, til dæmis um
48 klukkustunda vistanir en þar
er mikið vald falið læknum,“
bendir Héðinn á. „Í grunninn snú-
ast nauðungarvistanir um frelsis-
skerðingu, en frelsið er það mikil-
vægasta sem við eigum. Inngripin
eru grundvölluð á skaðalögmáli
Johns Stewarts Mill, því að ekki
megi skerða frelsi fólks nema
af því stafi hætta, en hættumat-
ið er hins vegar alltaf huglægt,“
segir hann og spyr hvernig eigi að
leggja mat á það hvort og hvenær
einstaklingur geti talist hættu-
legur sjálfum sér og öðrum.
„Það felst mikið vald í því að fá
að leggja það mat og því má ekki
gleyma að nauðungarvistun er
mjög alvarlegt inngrip í líf hverr-
ar manneskju.“ Hann segir málið
því að stórum hluta snúast um sið-
ferðilegar grundvallarspurningar
og því þurfi upplýsingar um tíðni
og eðli nauðungarvistana að vera
aðgengilegar.
Fjöldi aðstandenda
Héðinn segir jafnframt vanta
tölfræði yfir það hverjir beiðist
tuttugu og eins dags nauðungar-
vistunar. „Líklega eru það í lang-
flestum tilvikum aðstandend-
ur, en við vitum það ekki fyrir
víst,“ segir hann. „Það þarf að
ýta undir aukna aðkomu velferð-
arþjónustunnar og þar með tak-
marka ábyrgð nánustu ættingja.
Ef ábyrgðin liggur á fjölskyld-
unni getur það vakið mikla reiði
og vanmáttartilfinningu og til
að takmarka mögulega lífsgæða-
skerðingu notenda og aðstand-
enda þarf að breyta þessu,“ segir
hann. Í umfjöllun Fréttablaðs-
ins hefur komið fram að fagfólk
og aðstandendur gagnrýni fyrir-
komulag við nauðungarvistanir,
þar sem aðstandendur eru látnir
skrifa undir beiðni um nauðung-
arvistun. Forsvarsmenn Landspít-
alans hafa sagt að velferðarþjón-
ustan taki það hlutverk oftar að
sér en áður.
Siðferðileg skylda
Í ársskýrslu Sjúkrahússins á Akur-
eyri er að finna fullkomnustu upp-
lýsingarnar um fjölda og hlutfall
nauðungarvistana, en þær eru ein-
ungis lítill hluti allra nauðungar-
vistana á Íslandi. Landspítalinn
gefur ekki út sambærilegar upp-
lýsingar, en á þessu ári hófst í
fyrsta sinn skipuleg söfnun upp-
lýsinga á fjölda 48 klukkustunda
nauðungarvistana. „Það eru bara
fagleg vinnubrögð að vera með
þessi gögn á hreinu og spurning
um gæðastjórnun. Aðrar þjóðir
gera þetta svo til þess að vera sam-
anburðarhæf þurfum við að gera
þetta,“ segir María Einisdóttir,
framkvæmdastjóri geðsviðs Land-
spítalans. Hún segir engar lagaleg-
ar skyldur hvíla á sjúkrahúsinu að
safna upplýsingunum. Það sé bara
siðferðleg skylda okkar og fagleg
rök sem hvíli að baki.
Ófullkomin tækni
Ástæða þess að það hefur ekki
verið gert fyrr segir María helg-
ast af tæknilegum örðugleikum
við að safna gögnum úr sjúkra-
skrám einstaklinga. Á síðasta ári
var upplýsingunum safnað hand-
virkt og kom þá í ljós að vanskrán-
ingar eru á nauðungarvistunum.
„Við vissum frá fyrri athugunum
að hlutfall nauðungarvistana væri
mjög lágt á Íslandi, en það kom í
ljós að það er ekki eins lágt og við
héldum,“ segir María, sem von-
ast til að nýtt kerfi verði komið í
gagnið árið 2014. Þá standi til að
safna upplýsingum með skipuleg-
um hætti.
Lágt hlutfall nauðungarvistana
Hlutfall nauðungarvistana á
Íslandi er um fjögur prósent, sam-
kvæmt upplýsingum frá Landspít-
alanum. Það er afar lágt hlutfall
miðað við hin Norðurlöndin, þar
sem hlutfall nauðungarvistana
er á bilinu tuttugu til þrjátíu pró-
sent. Halldóra Jónsdóttir, yfir-
læknir á geðsviði Landspítalans,
segir að ekki sé vitað með vissu
hvers vegna svo sé, en líklega er
skýringin margþætt: „Hér eru
til dæmis færri innflytjendur en
á hinum löndunum, en þeir eru
gjarnan minna tengdir inn í samfé-
lagið og vita síður hvert á að leita
og veikjast þar af leiðandi meira,“
segir Halldóra og bendir jafnframt
á að fjölskyldan sé gjarnan dreifð-
ari erlendis og fólk hafi þá síður
stuðning af henni. „Hér á Íslandi
er líka gott aðgengi að sjúkrahús-
um og víða er ekki eins ströng lög-
gjöf um nauðungarvistanir og hér
á Íslandi,“ segir Halldóra. Hún
segir að á Norðurlöndunum geti
læknar beitt fyrir sig rökum fyrir
nauðungarvistun, sem ekki myndi
ekki ganga að nota hér. „Hér er
kappkostað að fá fólk til að sam-
þykkja sjálft innlögn.“
Menningarmunur
Héðinn segir ástæðuna geta
komið til vegna ólíkrar menning-
ar og vinnulags sem þróast hafi
á Íslandi. „Það kemur fyrst upp í
hugann ákvörðun Helga Tómas-
sonar árið 1933 um að banna notk-
un spennitreyja og belta. Hann
brenndi spennitreyjurnar og henti
beltunum, öllu nema einu sem mér
skilst að sé til sýnis á Alþingi,“
segir hann, og þar með hafi skap-
ast hefð fyrir því að nota ekki þann-
ig nauðung í umönnun geðsjúkra.
„Hér er frekar notast við ákveðna
tækni til að hefta fólk. En almennt
finnst mér menn vera viljugri til að
tala saman og ræða málin hér og
má það án efa tengja fámenninu að
einhverju leyti“ segir Héðinn.
Smæð samfélagsins
„Við búum líka í litlu samfélagi
þar sem enginn er óþekktur,“ segir
Héðinn. Hann segir því oft hægt
að komast hjá formlegri nauðung-
arvistun með því að kalla til nán-
ustu aðstandendur sem komi til
hjálpar. „Félagslegar aðstæður
fólks eru hins vegar ekki öðru vísi
hér heldur en til dæmis á Norður-
löndunum þar sem nauðungarvist-
un er algengari. Það er því ekki
það sem útskýrir muninn. Frek-
ar er það vinnulagið sem skapast
hefur hefð um og aukinn vilji til
samtals í smáu samfélagi,“ segir
hann.
Heimild: Innanríkisráðuneytið
2013
2012
2011
88 mál það sem af er ári
103 mál
83 mál
ASKÝRING | 18
1 2 3 4 5 6NAUÐUNGARVISTANIR GEÐSJÚKRA
➜ Fjöldi nauðungarvistana á Landspítalanum
48 tíma
nauðungarvistun
Gögn frá 2013
Karlar Konur
91 76
Heimild: Geðsvið Landspítalans
21 dags
nauðungarvistun
Gögn frá 2011-2013
Hlutfall nauðungarvistana* á
Norðurlöndunum árið 2005
Nauðungarinn-
lagnir voru 3,7%
allra innlagna á
árabilinu
2003-2010
35
30
25
20
15
10
5
0
Finnland Noregur Danmörk Ísland
*Hlutfall nauðungarvistana af öllum innlögnum á geðdeild.
Heimild: Health Statistics in the Nordic Countries 2005 og Geðsvið Landspítalans.
„Ýmsar nefndir Sameinuðu þjóðanna, til dæmis Mannrétt-
indanefndin, hafa gert athugasemdir við skort á tölfræði
á Íslandi,“ segir Margrét Steinarsdóttir, framkvæmdastýra
Mannréttindaskrifstofu Íslands. Hún segir opinber töluleg
gögn almennt mikilvæg svo hægt sé að fylgjast með málum
sem reyna á réttindi einstaklinga. „Í því ljósi er nauðsynlegt
að hafa tölfræðina um nauðungarvistanir og sjálfræðis-
sviptingar á hreinu. Þær þurfa ekki að vera persónugreinan-
legar, því það er nóg að til séu almennar upplýsingar,“ segir
Margrét og ítrekar að allt eftirlit með því að réttindi fólks
séu virt verði erfiðara ef skortir upplýsingar.
„Í lýðræðissamfélagi er nauðsynlegt að til séu aðilar sem hafa það hlutverk að
veita stjórnvöldum aðhald. Það gera til dæmis frjáls félagasamtök og Mannrétt-
indaskrifstofa Íslands, en þau verða að hafa eitthvað til að byggja á,“ segir Mar-
grét. Hún segir jafnframt að þótt athygli skrifstofunnar sé vakin á réttindabrot-
um sé erfitt að ná utan um vandann nema með aðgangi að góðum almennum
upplýsingum. Stundum sé ekki um að ræða einbeitt brot gegn einstaklingum,
heldur kerfisvillur sem leiði til brota án sérstaks vilja. Það gerist frekar ef skortur
er á yfirsýn, og ábyrgð ekki nægilega vel skilgreind. „Ef það er brotalöm í kerfinu
er hún falin ef vantar verkfærin til að greina hana,“ segir hún.
Dæmi um áhugaverðar upplýsingar sem komið hafa í ljós við vinnslu
fréttaskýringa Fréttablaðsins er munurinn á fjölda 48 klukkustunda nauðungar-
vistana á Sjúkrahúsinu á Akureyri og á Landspítalanum. Á Akureyri er slík
ráðstöfun ekki notuð nema í neyðartilfellum. Á Landspítalanum hafa hins vegar
167 einstaklingar verið nauðungarvistaðir í 48 klukkustundir á þessu ári. „Þetta
sýnir þörfina á að upplýsingar liggi fyrir, því þær kalla á spurningar og jafnvel
rannsóknir,“ segir Margrét. „Allt misræmi eða óeðlilegur fjöldi kallar á frekari at-
hugun og ef við erum með eitthvað í höndunum er hægt að kalla eftir svörum.“
Mikilvægt fyrir mannréttindavernd
Lægsta hlutfall nauðungarvistana
á Norðurlöndunum er hér á landi
Nauðungarvistanir eru hlutfallslega fæstar á Íslandi miðað við Norðurlöndin. Ástæðurnar eru ekki kunnar en tengjast meðal annars smæð
samfélagsins. Aðgangi að upplýsingum um fjölda nauðungarvistana og sjálfræðissviptingar er aftur á móti mjög ábótavant.
Á Íslandi er löng hefð fyrir því að beita ekki geðsjúka nauðung. Árið 1934
voru allar spennitreyjur á Kleppi brenndar á báli og beltum hent. Það var
nýr yfirmaður stofnunarinnar, Helgi Tómasson geðlæknir, sem stóð fyrir því.
Þetta kemur fram í bók Óttars Guðmundssonar, Kleppur í 100 ár.
„Svo virðist vera að honum hafi ofboðið meðferðin á geðsjúkum og ákveð-
ið að betra væri að nota ekki þessa nauðungaraðferðir. Þetta íslenska dæmi
er einstakt í sinni röð og það voru mjög fáir í Evrópu sem gerðu þetta,“ segir
Óttar. Svo virðist sem að Helgi hafi treyst því að betra væri að halda fólki
niðri með handafli, heldur en að nota spennutreyjur. „Það var samt mjög
líflegt þarna. Margt brotið og rifið á deildunum, en Helgi vildi samt sem áður
hafa þetta með þessum hætti. Kleppur var því mun mannúðlegri stofnun
heldur en almennt gerðist í Evrópu.“ Óttar segir það mögulega ástæðu þess að fólk samþykkti
að leggjast sjálfviljugt á geðsjúkrahús. Þegar Helgi Tómasson hætti störfum árið 1959, tók sonur
hans, Tómas Helgason, við og viðhélt sömu hefð. Óttar segir mikinn mun að starfa á geðdeildum
erlendis, þar sem jafnvel eru sérstök herbergi til að belta fólk niður. Það þekkist ekki á Íslandi.
➜ Mannúðlegri meðferð á Íslandi
María Einisdóttir, framkvæmdastjóri geðsviðs Landspítalans, segir sjúkrahúsið
hafi leitað eftir upplýsingum um sjálfræðissviptingar á síðasta ári en ekki
fengið, „Hjá innanríkisráðuneytinu fengust þær upplýsingar að ekki væri hægt
að nálgast upplýsingar um fjölda sjálfræðissviptinga, þar sem þær liggi hjá
dómstólum landsins og mikil vinna væri fólgin í því að safna þeim saman,“
segir hún.
Sjálfræðissvipting er meðal annars framkvæmd þegar nauðungarvistun
lýkur, en talið er að sjúklingur þurfi á lengri innlögn að halda. Málið fer fyrir
dómstóla, en þeir sem geta krafist þess að einstaklingur sé sviptur sjálfræði eru
aðstandendur, lögráðamaður, félagsmálastofnun eða jafnvel innanríkisráðherra.
Sjálfræðissvipting er aldrei styttri en sex mánuðir en getur verið ótímabundin.
Allir sem leggjast inn á öryggisdeild geðsviðs Landspítalans eru sjálfræðissviptir. Mun fleiri missa þó
sjálfræði sitt og þeir þurfa ekki nauðsynlega að liggja á sjúkrahúsi. Ástæða sjálfræðissviptingar er ekki
alltaf geðsjúkdómur, stundum missir fólk sjálfræði vegna ellisljóleika, vanþroska eða annars heilsu-
brests. Þeir sem missa sjálfræði sitt eiga það allir sameiginlegt að geta ekki neitað læknismeðferð.
➜ Engin gögn til um sjálfræðissviptingar
Eva
Bjarnadóttir
eva@frettabladid.is
samtals 167 mál
22%
32%
21%
6
MARGRÉT
STEINARSDÓTTIR
MARÍA
EINISDÓTTIR
ÓTTAR
GUÐMUNDSSON