Læknablaðið - 15.06.2001, Blaðsíða 81

UMRÆÐA & FRÉTTIR / KLÍNÍSKAR LEIÐBEININGAR 1
Neyðargetnaðarvörn
Þetta er fyrsti pistillinn í röð pistla sem unnir
eru samhliða vefsíðu um klínískar leiðbeiningar á
vegum landlæknisembættisins. Pistlum þeim sem
birtast í Læknablaðinu er ætlað að fræða lækna og
aðra áhugasama um þá málaflokka sem fjallað hefur
verið um við gerð klínískra leiðbeininga og jafnframt
að vekja athygli lækna á því efni sem er að finna á
vefsíðunni en þar eru víða ítarlegri leiðbeiningar og
tenglar á frekari fróðleik. í hverju blaði verður fjallað
um eitt viðfangsefni er varðar klínískar leiðbeiningar
og í þessum fyrsta pistli er fjallað um neyðar-
getnaðarvöm, en það efni kom út 30. mars 2001.
Tilgangur með gerð klínískra leiðbeininga um
neyðargetnaðarvarnir er fyrst og fremst að auka
þekkingu almennings og heilbrigðisstarfsfólks á
neyðargetnaðarvörnum og bæta heilbrigðis-
þjónustuna. Markmið með neyðargetnaðarvörn
eru að auðvelda konum/pörum að stjórna kynlífi
og barneignum og fækka óráðgerðum getnaði og
þar með fóstureyðingum og ótímabærum barn-
eignum.
Neyðargetnaðarvörn er getnaðarvörn, sem
kemur í veg fyrir getnað og þungun eftir óvarðar
samfarir, en ekki fóstureyðing. Hún hefur áhrif
áður en egglos eða bólfesta á sér stað. Hún kemur
fyrst og fremst að notun eftir óvarðar samfarir, þar
sem getnaðarvarnir eru ekki notaðar eða þær
taldar hafa brugðist.
Til hvers er neyðargetnaðarvörn?
Neyðargetnaðarvörn er nauðsynlegur valkostur til
að koma í veg fyrir óráðgerðan getnað. Hún er ætluð
öllum konum á bameignaaldri. Hún er sérstaklega
mikilvæg fyrir unglingsstúlkur sem eru oft ekki
byrjaðar að nota öruggar getnaðarvamir. Á íslandi
er tíðni fæðinga og fóstureyðinga meðal ungra
stúlkna há samanborið við nágrannalönd. í inn-
lendum og erlendum athugunum hefur komið í ljós
að neyðargetnaðarvamir eru tíðum ekki notaðar eins
oft og þyrfti meðal annars vegna þekkingarskorts
heilbrigðisstarfsfólks og almennings. Tegundir
neyðargetnaðarvama eru hormónatöflur og lykkja.
Nánari upplýsingar um verkun og aukaverkanir er að
finna á síðu um neyðargetnaðarvarnir, sjá hér að
aftan.
Ráðgjöf, fræðsla og eftirlit
Viðkomandi einstaklingur eða par á rétt á hlutlausri,
haldgóðri ráðgjöf og fræðslu í einrúmi. Leggja ber
áherslu á, að því fyrr sem neyðargetnaðarvarnar-
töflur eru teknar eftir óvarðar samfarir, því betri er
árangur. Endurtaka má skammt eða benda á lykkju
ef uppköst verða innan einnar klukkustundar frá
töflutöku. Fræða þarf um verkun og aukaverkanir,
öruggar getnaðarvamir og hættu á kynsjúkdóma-
smiti. Ráðleggja þarf um notkun getnaðarvarna fram
að næstu blæðingum og kynna hvernig bregðast skuli
við ef meðferðin ber ekki árangur Ef blæðingar
koma ekki á væntanlegum tíma er ráðlagt að gera
þungunarpróf. Ekki hefur verið sýnt fram á
fósturskemmdir eftir töku neyðargetnaðarvamar-
taflna né aukna hættu á fósturláti. Óhætt er að halda
meðgöngu áfram ef konan óskar þess. Endurkoma
getur verið skynsamleg til eftirlits og fræðslu þá
sérstaklega um áframhaldandi getnaðarvörn og
hættu á kynsjúkdómasmiti.
Alltaf ætti að gefa á upplýsingar um hugsan-
legar aukaverkanir og viðeigandi ráðstafanir ef
meðferðin bregst. Gera á þungunarpróf ef blæð-
ingar dragast.
Ef lykkja er notuð skal taka lykkjuna við næstu
blæðingar, ef hún er ekki höfð áfram sem
getnaðarvörn og jafnframt ef þungun verður og
konan ákveður að halda meðgöngu áfram.
Val á neyðargetnaðarvörn
Um þrjá möguleika er að ræða: Ósamsettar töflur,
(levonorgestrel töflur) eru fyrsta val, einkum vegna
þess að þær hafa færri aukaverkanir en samsettar
töflur. Samsettar töflur má nota í þeim tilvikum þar
sem þær eru aðgengilegri. Æskilegt er að auka
almennt ráðlagðan skammt neyðargetnaðarvarna-
taflna ef konan er á lyfjum sem hafa áhrif á virkni
lyfsins svo sem flogaveikilyf og sum sýklalyf. Lykkja
er einkum notuð ef komið er fram yfir þrjá sólar-
hringa frá óvörðum samförum eða ef viðkomandi
óskar eftir lykkju sem áframhaldandi getnaðarvörn.
Hormónalykkjan (Levo-Nova) hefur ekki verið
rannsökuð með tilliti til notkunar sem neyðar-
getnaðarvörn.
Aðgengi
Neyðargetnaðarvarnartöflur fást gegn lyfseðli hjá
öllum læknum. Á heilsugæslustöðvum og lækna-
vöktum á að vera hægt að fá lyfseðil fyrir neyðar-
getnaðarvörn samdægurs. Hafa má samband við
vakthafandi lækni á kvennadeildum til að fá neyðar-
getnaðarvörn. Barnalæknar, heimilislæknar og aðrir
Læknablaðið 2001/87 581