Læknablaðið - 15.03.2009, Qupperneq 40

U M R Æ Ð
V I Ð T A L
U R
0 G FRÉTTIR
Veirufræðingur
af lífi og sál
„Ég er nú eiginlega jafngömul greininni," segir Margrét Guðnadóttir
sérfræðingur í veirusjúkdómum þegar við erum sest niður í
kaffistofu Rannsóknastofu Háskólans í veirufræði í húsnæði
Landspítalans við Ármúla. „Hér fæ ég að vera með aðstöðu þó ég
hafi nú farið á eftirlaun fyrir tíu árum," segir Margrét og ber það
sannarlega ekki með sér að hún verði áttræð í vor. Eða kannski er
það misskilningur blaðamanns að halda að fullfrískir áttatíu ára
einstaklingar séu fremur undantekning en regla. „Eg veit ekkert um
það," segir Margrét, „en ég hef að minnsta kosti ekki skaðast af sam-
neytinu við veirurnar í 55 ár."
Margrét Guðnadóttir útskrifaðist stúdent úr stærð-
fræðideild Menntaskólans í Reykjavík vorið 1949,
en það ár markaði einnig tímamót í veirufræði.
Þá tókst í fyrsta sinn að rækta mænusóttarveirur
í lifandi frumum í tilraunaglösum. Með þeim
tilraunum var lagður grundvöllur að mænusótt-
arbóluefni og með bólusetningu var loks hægt að
hefta þennan illvíga sjúkdóm. Margrét útskýrir
fyrir mér helstu eiginleika dæmigerðrar veiru og
eflaust eru það ekki nýjar fréttir fyrir lesendur
Læknablaðsms. „Veirur eru eins konar millistig
milli lifandi og dauðrar náttúru, þær hafa verið til
í náttúrunni frá örófi alda, og við vitum núna að
þær hafa bara eina tegund kjarnasýru, annaðhvort
DNA eða RNA. Þær eru algjörir sníklar, þær verða
að hafa hýsil, lifandi frumu, til að sníkja á svo þær
geti fjölgað sér. Engin veira getur fjölgað sér án
þess að fá til þess hjálp frá lifandi frumu. Veirurnar
eru miklu minni en bakteríur og sjást ekki í venju-
legri smásjá. Þær smjúga fíngerðar síur sem halda
eftir bakteríum. Áður en tókst að rækta veirur í
lifandi frumum í tilraunaglösum var aðeins hægt
að koma í gang sýkingu í tilraunadýrum eða ung-
uðum eggjum. Sumar veirur ræktuðust aðeins í
öpum en þeir voru nú kannski ekki á hvers manns
borði. Árið 1933 tókst loks að rækta inflúensuveir-
ur með því að koma þeim fyrir í stropuðum eggj-
Hávar um, þannig að þær uxu á fósturhimnum unganna.
Sigurjónsson Síðan var hægt að drepa veirurnar í formalíni og
gera úr þeim bóluefni. Þessi aðferð við framleiðslu
á inflúensubóluefni er enn notuð."
Mænusóttin skelfilegur sjúkdómur
„Mænusóttin var sjúkdómur betur stæðu land-
anna," segir Margrét. „Það var vegna hreinlæt-
isins. Því hreinlátari sem þjóðin var því seinna á
ævinni sýktist fólk. Fullorðið fólk lamaðist meira
en yngri árgangarnir gera. Hér á íslandi þekktist
mænusótt ekki fyrir aldamótin 1900 og sama er að
segja um hin Norðurlöndin. Svíar fóru verst út úr
mænusóttarfaröldrum enda þrifnastir af öllum.
Það er einmitt mjög athyglisvert að í Austur-
Evrópu urðu ekki mænusóttarfaraldrar fyrr en 50
árum síðar, um miðja öldina. Þá leituðu Rússar til
Bandaríkjamanna, sem voru byrjaðir að bólusetja
gegn mænusótt.
Bandaríkjamenn létu Rússa hafa bóluefni með
lifandi veikluðum veirum, sem þeir þorðu ekki að
nota í heimamenn en fannst kannski allt í lagi að
prufa á bölvuðum kommúnistunum. Þetta bólu-
efni reyndist svo Rússum ágætlega þegar til kom.
Það var í rauninni ævintýri líkast hvemig tókst að
útrýma mænusóttinni úr mörgum löndum, því að
þetta er skelfilegur sjúkdómur. Hann gengur enn í
löndum sem bólusetja ekki nógu vel."
Margrét dregur fram stöplarit yfir mænusótt-
arfaraldra á fyrri hluta síðustu aldar. „Ef skoð-
aðar eru tölur yfir hversu margir veiktust í þeim
faröldrum sem geisuðu hér á landi á um tíu ára
fresti frá aldamótum 1900 til 1955, en það ár gekk
síðasti faraldurinn yfir, sést að í hverjum faraldri
lömuðust tugir og jafnvel hundruð sjúklinga og
dauðsföll voru alltaf einhver. Þetta var því skæður
sjúkdómur. Hér á landi var byrjað að bólusetja
við mænusótt árið 1957 og eftir það hefur enginn
faraldur komið upp. Síðasti sjúklingurinn fannst
hér árið 1963. Þetta var því stórkostlegur árangur.
í Bandaríkjunum lömuðust um 40 þúsrmd manns
að meðaltali á ári hverju fram undir 1954 er skipu-
leg bólusetning hófst þar í landi. Árið 1949 birtist
í fremur lítt virtu bandarísku læknablaði grein
upp á eina blaðsíðu þar sem því er lýst hvernig
208 LÆKNAblaðið 2009/95