Læknablaðið - 15.11.2010, Qupperneq 39

FRÆÐIGREINARj
siðfræðidalkurI
Tilfelli: Siðferðilegt álitamál
- starf kostað af lyfjafyrirtæki
Vilhjálmur
Árnason
Heimspekingur
sagnfræöi- og heimspekideild
Háskóla Islands
vilhjam@hi.is
Sigríður Jónsdóttir fékk sérfræðingsstöðu í melt-
ingarsjúkdómum við Landspítala fyrir tveimur
árum, en starfaði áður á stórum spítala í Svíþjóð
þar sem hún vann ötullega að rannsóknum.
Nýlega sá hún auglýst starf dósents við læknadeild
HI og ákvað að ræða við prófessorinn til að láta
vita að hún mundi sækja um starfið. Prófessorinn
lýsir ánægju sinni með ákvörðun Sigríðar og segir
undir lok samtalsins: „Meðan ég man, þú veist
að staðan er kostuð af lyfjafyrirtæki" og bætir
við „enda var það eina leiðin til að koma í veg
fyrir að staðan yrði látin standa ómönnuð eftir
að Gunnar fór á eftirlaun um áramótin - þú veist
hvernig fjárhagur deildarinnar er! Síðan hafa
þeir verið að kynna okkur nýja rannsókn sem
þeir hafa áhuga á að hrinda í framkvæmd sem er
virkilega spennandi - þótt það tengist alls ekki
dósentsstöðunni beinlínis."
Hugleiðingar
Einkafyrirtæki leita í æ ríkari mæli til vísinda-
manna við nýsköpun og stjórnvöld sækja þekk-
ingu til fræðimanna við stefnumótun.1 Jafnframt
því hefur bæði einkafyrirtækjum og stjórnvöldum
þótt eftirsóknarvert að fá akademískan gæða-
stimpil á rannsóknir sínar og stefnumál. Þetta
samspil fjármuna, valds og þekkingar er óhjá-
kvæmilegt í nútímasamfélagi og samofið viðleitni
háskólamanna til að fjármagna og hagnýta
rannsóknir sínar. Á hinn bóginn er ljóst að í
þessu samspili lýstur saman ólíkum heimum
sem lúta mismunandi lögmálum og siðareglum.
Vísindamenn, viðskiptamenn og stjórnmálamenn
keppa að ólíkum markmiðum, leggja rækt við
ólík verðmæti og halda að einhverju leyti ólíkar
dygðir í heiðri. Fræðimönnum ber öðru fremur að
hafa það sem sannara reynist og halla aldrei réttu
máli, þótt annað geti komið sér betur fyrir þá sem
styrkja störf þeirra. Frumskylda vísindamanna
er að gæta hlutlægni og láta hana aldrei víkja
fyrir gildum eða hagsmunum sem stríða gegn
henni. Þess vegna er óhjákvæmilegt að stöðug
togstreita verði milli þessarar siðferðilegu kröfu
vísindanna annars vegar og hagsmuna stjórnmála
og einkafyrirtækja hins vegar.
í ljósi þessa kemur ekki á óvart að í Bologna-
yfirlýsingu evrópskra háskólarektora, Magna
Charta Universitatum, er kveðið á um mikilvægi
þess að háskólar séu sjálfráða; rannsóknir
og kennsla verði að vera óháð pólitísku og
efnahagslegu valdi.2 Samfélög fræðimanna hafa
rætt leiðir til þess að vernda þessar hugsjónir
vísindastarfsins og sjálfstæði háskóla gagnvart
öflum sem grafa undan þeim leynt eða ljóst.
Ein leið sem farin hefur verið er að leitast við að
spoma við svonefndum hagsmunoárekstrum. Með
hagsmunaárekstrum í fræðastarfi er átt við að
vísindamaður hafi persónulegra, fjárhagslegra
eða pólitískra hagsmuna að gæta sem fela í sér
umtalsverða hættu á að fræðileg dómgreind hans
slævist.1 Skipta má viðleitni til þess að draga úr
hagsmunaárekstrum í tvo meginflokka. í fyrsta
lagi em leiðir sem tengjast menntun vísindamanna,
bæði með því að gera þá meðvitaðri um hags-
munaárekstra í fræðastarfi og efla færni þeirra til
þess að komast hjá þeim. Námskeið um siðfræði
rannsókna og gagnrýna hugsun gætu til dæmis
stuðlað að þessu og í mörgum háskólum eru þau
hluti alls doktorsnáms. í öðru lagi eru almennar
aðgerðir sem stofnanir geta gripið til í því skyni
að draga úr líkum á hagsmunaárekstrum, svo sem
með reglum, samningum, eldvarnarveggjum og
öðrum stofnanabundnum úrræðum.
Þótt siðfræðileg menntun og heilindi einstakra
vísindamanna séu mikilvæg er afar takmarkað
að reisa skorður við hagsmunaárekstrum alfarið
á slíkum einstaklingsbundnum þáttum. Öðru
nær: Þess eru fjölmörg dæmi að vel metnir
vísindamenn hafi freistast til að halla réttu
máli vegna persónulegs ávinnings og fræðilegs
metnaðar.3 Að mati þeirra sem gerst hafa kynnt sér
þessi mál er nauðsynlegt að setja almennar reglur
um hagsmunaárekstra í því skyni að greiða fyrir
samskiptum milli háskóla og atvinnulifs og hafa á
þeim skynsamlega stjórn.1
í slíkum reglum er það lágmarkskrafa
að gera ávallt grein fyrir hagsmunum og
kostunartengslum. Þetta er krafa um gegnsæi
sem er forsenda þess að þeir sem kynna sér
rannsóknina séu upplýstir um þætti sem kunna að
hafa áhrif á niðurstöður hennar. í háskólum sem
taka þessa kröfu alvarlega eru starfræktar nefndir
sem halda skrá yfir yfirlýsta hagsmunaárekstra
og meta hvort þeir séu þess eðlis að grípa
þurfi til ráðstafana umfram þær sem tryggja
gegnsæið. í sumum tilvikum þykir ástæða til að
banna hagsmunaárekstra, svo sem við klínískar
LÆKNAblaðið 2010/96 703