Læknablaðið - 15.11.2010, Blaðsíða 40

FRÆÐIGREINAR
SIÐFRÆÐIDÁLKUR
rannsóknir þar sem ríkir hagsmunir einstaklinga
og samfélags eru í húfi að fyllstu hlutlægni sé
gætt. Meginsiðaregla í öllum störfum sem tengjast
læknislist, læknisfræðilegum rannsóknum og
eftirliti með þeim er að valda ekki skaða, primum
non nocere,4 Hagsmunatengsl við læknisfræðileg
vísindastörf geta verið sérstaklega varhugaverð
vegna þess að illa unnar rannsóknir stefna
sjúklingum og rannsóknarþátttakendum í hættu.
Sýnt hefur verið fram á að rannsóknir
sem kostaðar eru af lyfjaframleiðendum eru
umtalsvert líklegri en aðrar rannsóknir til að
leiða til „jákvæðrar" niðurstöðu. Til dæmis sýndi
könnun að rannsóknir á krabbameinslyfjum
sem fjármagnaðar voru af lyfjafyrirtækjum voru
næstum því átta sinnum ólíklegri til að sýna
fram á óhagstæðar niðurstöður en rannsóknir
sem fjármagnaðar voru af óháðum aðilum.5
Ein ástæðan er sú að fyrirtækin áskilja sér rétt
til þess að leyna eða fresta birtingum sem sýna
fram á neikvæðar niðurstöður og hafa þar með
áhrif á það hvaða niðurstöður koma fram í
dagsljósið. Vönduð tímarit á sviði læknisfræði
leitast við sporna gegn þessu með ýmsum ráðum,
svo sem með því að fara fram á að höfundar
geri ítarlega grein fyrir hagsmunaárekstrum
og kostun rannsókna. Auk þess er krafist
sjálfstæðrar tölfræðilegrar greiningar á gögnum úr
rannsóknum sem kostaðar eru af lyfjaiðnaðinum.6
Tilfellið sem lýst var hér í upphafi verður að
meta í ljósi þessa. Gerum ráð fyrir að Sigríður
hafi fengið góða menntun; hún sé ekki einungis
sérfræðingur í meltingarsjúkdómum heldur hafi
hún í námi sínu kynnst siðfræði vísinda sem vakti
hana til umhugsunar um margvíslegar forsendur
fræðilegrar óhlutdrægni. Hún er því líkleg til
þess að gæta varúðar og vísindalegrar hlutlægni.
Hún ætti að gera sér grein fyrir því að starfið
felur í sér hættu á hagsmunaárekstrum, enda
virðist lyfjafyrirtækið ætla að fylgja eftir kostun
sinni á dósentsstarfinu með því að hafa áhrif á
rannsóknir á sviðinu. Sigríður ætti því jafnframt
að átta sig á því að mikilvægt sé að reisa frekari
skorður við hagmunaárekstrum en þær sem felast
í fagmennsku hennar sjálfrar. Hverjar gætu þær
verið?
Þegar háskólastofnanir taka við fjárstyrkjum
er mikilvægt að búa svo um hnútana að þeim
fylgi engar kvaðir um inntak kennslu eða
rannsókna. Þetta er í raun ein forsenda þess
að akademískt frelsi sé haldið í heiðri. „Með
akademísku frelsi er átt við frelsi til þess að leita
þekkingar, varðveita hana og miðla henni, án
þess að slakað sé á kröfum vegna óakademískra
ástæðna, það er án þess að skeyta um aðra
hagsmuni en þá sem tengjast beinlínis skilningi
og sannleika."7 Til að tryggja þetta er nauðsynlegt
að setja ákvæði í samning milli kostunaraðila
og háskóladeildar þess efnis að sá sem gegni
stöðunni skuli hafa fullt frelsi til ákvarðana um
kennslu og rannsóknir. Efast má um að þetta sé
nægilegt. Enda þótt prófessorinn segi við Sigríði
að engin bein tengsl séu á milli rannsóknarinnar
sem lyfjafyrirtækið hefur hug á að hrinda í
framkvæmd og dósentsstarfsins, myndi kostun
starfsins án efa gera Sigíði erfitt um vik að hafna
því að taka þátt í rannsókninni eða beina henni á
aðrar brautir en þær sem lyfjafyrirtækið ætlast til.
Raunar hefur sú staðreynd ein að fyrirtæki kosti
tiltekið háskólastarf óhjákvæmilega áhrif á það
hvernig viðkomandi háskólamaður hagar orðum
sínum um málefni sem það fyrirtæki varðar. Þetta
er kallað sjálfsritskoðun og er vel þekkt fyrirbæri.8
Er nokkur leið til að stemma stigu við þessu?
Ein leið til að hafa stjórn á hagsmunaárekstrum
er að byggja eins konar eldvarnarveggi milli
fjárveitinga til rannsókna og ákvarðana um
rannsóknarefni. Þá mætti hugsa sér að öllum
styrkjum frá einkafyrirtækjum yrði beint í
sjálfstæðan háskólasjóð sem myndi síðan úthluta
fjármunum til rannsakenda og námsbrauta
á grundvelli umsókna og faglegs mats á
þeim. Með einhverju slíku fyrirkomulagi yrði
skorið á bein tengsl á milli einkafyrirtækja og
háskólakennara, á borð við þau sem myndast
í tilfellinu um lyfjafyrirtækið og starf dósents í
meltingarsjúkdómum. Einn annmarki á slíku
fyrirkomulagi er að ætla má að þetta dragi úr
hvata fyrirtækja til þess að styrkja kennslu og
rannsóknir og fjármunirnir frá lyfjafyrirtækinu
myndu aldrei berast Háskóla íslands. Færa má
góð rök fyrir því að kosta eigi háskólarannsóknir
og kennslu af almannafé, enda eigi samfélagið
mikið undir því að hugsjónir háskólastarfs séu
haldnar í heiðri. Hins vegar eru háskólarannsóknir
á sumum sviðum orðnar svo dýrar að ríkið getur
ekki lengur fjármagnað þær með þeim hætti að
háskólar verði samkeppnisfærir og dæmi sig þar
með úr leik. Þetta er því afar vandasamt verkefni.
Val Sigríðar er ekki heldur auðvelt. Hún
stendur frammi fyrir þeim kosti að sækja ekki
um starfið vegna þess að hún treystir því ekki
að hún muni geta unnið sjálfstætt eða að sækja
um starfið og beita sér þá jafnframt fyrir því að
búið verði um hnútana eins vandlega og kostur
er til að fyrirbyggja hagsmunaárekstra. Hún
verður að gera prófessornum grein fyrir þessu
og þá ræðst það væntanlega af viðbrögðum hans
og kostimaraðilanna við hugmyndum hennar
hvort hún ákveður að taka slaginn eða ekki. Það
er hlutverk prófessorsins og samstarfsmanna
hans í læknadeild að leitast við að tryggja að
704 LÆKNAblaðið 2010/96