Þjóðlíf - 01.01.1988, Síða 44

TÆKNI & VÍSINDI
GEIMFERÐIR:
Menn stefiia tíl Mars
Bandaríkin og Sovétríkin hafa staðið fyrir 23
tilraunum til þess að senda geimför til reiki-
stjömunnar Mars. Hún er 75 milljón kíló-
metra meðalfjarlægð frá jörðinni. Níu sinn-
um tókst ætlunarverkið og voru bandarísku
Viking 1 og Viking 2 könnu- narförin síð-
ustu í röðinni 1975. Nú rúmum áratug síðar,
stefnir í nýja tilraunarunu með mun
metnaðarfyllri markmiðum en uppfyllt voru
í fyrra sinnið.
Samvinna rísaveldanna
Fyrri tilraunahrinan í Marsferðunum var
kapphlaup geimveldanna tveggja sem þá
voru einráð. Sovétmenn voru iðnari við kol-
ann en þegar þrjú af fjórum förum þeira árið
1974 brugðust, hættu þeir við frekari til-
raunir. Bandaríkjamönnum gekk betur und-
ir lokin og þeim tókst að ná einstæðum
myndum af landslagi og staðháttum á smá-
svæði á Mars úr kyrrstæðu Viking-fari á
“jörðu“ niðri og ennfremur að efnagreina
nokkur sýni úr jarðvegi á staðnum. Eftir
þetta lögðu þeir einnig niður Mars- ferðir.
Árangur allra umræddra ferða var fyrst og
fremst mikið af flugmyndum af yfirborði
plánetunnar og tunglunum tveimur.
Sovétmenn verða nú fyrri til þegar tekið er
til við að kanna Mars á ný. í júlí 1988 munu
tvö Fóbos för stefna til rannsókna á reiki-
stjömunni og tunglinu Fóbos. Árið 1992 er
Vestra- áætlunin á dagskrá. Þar á meðal
annars að ná sýnum frá Mars til jarðar.
Bandaríkjamenn ætla að kortleggja yfirborð
Mars betur en hingað til með Mars-Observer
áætluninni sem hefst 1992 og senda svo
sjálfvirk, færanleg mælitæki til Mars síðar á
áratugnum og ná sýnum til jarðar.
En að þessu sinni verður ekki um einbert
kapphlaup risaveldanna að ræða. f apríl
1987 var skrifað undir 5 ára samvinnusamn-
ing þeirra um Mars-ferðir. í honum felst m.a.
að geimferðaáætlanimar fjórar verða sam-
stilltar og skipst verður á niðurstöðum;
Bandaríkin munu aðstoða Sovétmenn við að
staðsetja könnunarför á og við Mars.; boðið
er til gagnkvæmra heimsókna og samvinnu
vísindamanna og loks verða sameinlegar
athuganir á heppilegum lendingastöðum á
Mars.
Margt er líkt með skyldum
Margvíslegar ástæður er til þess að
vísindamenn em uppteknir af Mars. Mars er
mun minni reikistjama en jörðin en lík henni
um margt. Til dæmis hefur Mars svipaðan
•Yfirborð Fóbosar sem er annað af
tveimur smátunglum Mars. í júlí 1988
leggja rannsóknarför af stað tii Mars, eftir
rúmlega áratugs hlé á ferðum þangað.
Einn þáttur rannsóknanna er nákvæm
athugun á tunglinu.
möndulhalla og jörðin( líkar árstíðir), svip-
aðan möndulsnúningstíma(sólarhring) og
þar eru pólhettur úr ís(“jöklar“) og hún hef-
ur gufuhvolf úr dálitlu af koldíoxíði(sam-
bandi koiefnis og súrefnis) og vatnsgufu en
hvorutveggja er í lofthjúpi jarðar. Menjar er
um jarðskorpuhreyfíngar og eldvirkni og
víða sjást merki vindrofs og árrofs. Ekkert
rennandi vatn er þó á plánetunni nú og vilja
menn gjaman fá svar við spumingum eins og
: var vatn á Mars og þá hvar og hvenær og
hvers vegna hvarf það ? Kviknaði hf á Mars
og hve langt gat það þróast? Hvaða breyt-
ingar hafa orðið á lofthjúpnum?
Tvö lítil og fremur létt tungl sveima um
Mars, Deimos og Fóbos(Ógn og Skelfing!)
Stærra tunglið, Fóbos, er ekki nema 18 km
breið og 26 km löng egglaga “eyja“, mjög
rúnum rist og gígótt. Tunghn er líklega loft-
steinar (smástirni) af þeirri gerð sem nefnist
kolefnisríkir konrítar og geta þau verið ætt-
uð úr víðáttumiklu smástirnabelti milli Mars
og Júpiters. Þótt margt sé líkt með jörðinni
og Mars er um leið margt frábrugðið og í
hvoru tveggja liggur ástæðan fyrir miklum
áhuga á reikistjörnunni sem kennd er við
herguð Rómverja.
Stefnt að mannaðri
geimferð
Um borð í Fóbos-förum Sovétmanna
verða um 30 rannsóknartæki. Eftir 200 daga
ferð til Mars (komutími er í janúar 1989)
munu förin fara á braut um plánetuna í 480
km hæð. Annað farið mun aðallega afla
sjónvarpsmynda, hitamynda og landmæl-
ingagagna, framkvæma mælingar á vatni í
lofti, á jörðu og undir yfirborðinu svo eitt-
hvað sé nefnt en hitt farið mun mun auk
þessa hækka sig upp í um 6000 km hæð til
þess að hitta á Fóbos.
Eftir fýrstu rannsóknir á tunglinu á úr 30
km fjarlægð, lækkað það sig niður í um 50
metra hæð yfir dökku yfirborðinu. Með hjálp
leisigeisla, krýptonjónageisla og ennfremur
lítilla “skoppara" fara fram margvíslegar at-
huganir: kortlagning, efnagreiningar, könn-
un á þyngdarafli Fóbosar og jarðlagaskipan.
Skopparar eru lítil hjálmlaga hylki með til-
teknum tækjum sem látin eru falla á yfirborð
tunglsins og velta úr stað til þess að ná gögn-
um af stærra svæði en ella. Einn skoppari er
festur við yfirborðið og kannar hann jarð-
skjálfta sem verða vegna hitabrigða þegar
Fóbos fer inn í og út úr skugga Mars. Þannig
má fá upplýsingar um innviði hnattarins.
Bandaríkjamenn er helst á höttunum eftir
góðu yfirliti yfir eðlisþætti Mars. Sjö hundr-
uð daga rannsóknir Mars Observer úr aðeins
350 km hæð (árið 1992), með 10 mismun-
andi tækjum, svipar nokkuð til athugana
með gervitunglum hér við jörðu. Gerðar
verða veðurathuganir, efnagreiningar í loft-
hjúpi, á yfirborði; kortlagning jarðlaga fer
fram og mælingar á segulsviði plánetunnar
svo dæmi séu nefnd. Myndtæki könnunar-
farsins greina hluti sem eru rúmur metri í
þvermál og kortlagningarradarinn mælir
hæð með nokkurra metra nákvæmni.
Síðar, þegar seinni ferðir risaveldanna
hefjast, er stefnt að því að lenda á yfirborði
Mars. Pá verður unnt að safna sýnum með
fjarstýrðum ökutækjum og skoða margt úr
lítilli fjarlægð auk mælinga af ýmsum toga.
Hápunkturinn verður svo viðtaka sýna frá
Mars hér á jörðu niðri.
Allar þessar áætlanir stefna, þegar allt
kemur til alls, að því að senda mannað far til
mars. Ef til vill tekst að gera það fýrir árið
1995 og vera má að risaveldin og fleiri þjóðir
sameinist um þá einstæðu 400 til 450 daga
Ódysseifsferð.
• Ari Trausti Guðmundsson
44