Fréttatíminn - 19.06.2015, Síða 45

Gunnar Smári Egilsson
skrifar um mat og
menningu frá Montmartre
gunnarsmari@frettatiminn.is
Þ egar ég fékk send skilaboð frá Fréttatímanum um að allt efni tölublaðsins sem þú ert að lesa ætti að hverfast um konur var ég á leið
með Sóley, dóttur mína, í ballett í áttunda
hverfi Parísar. Ég velti fyrir mér í strætónum
hvernig ég gæti uppfyllt þá kröfu að Matar-
tíminn fjallaði um konur. Er ekki undarlegt
að skrifa um konur og mat? Þótt karlar hafi
eignað sér öll svið matar þar sem hægt er
og keppist um að vera bestir eða ríkastir;
þá hafa konur alltaf átt og fóstrað allt sem
skiptir máli í matargerð. Konur og matur
er álíka undarlegt umfjöllunarefni og kon-
ur og barnauppeldi. Strætóinn var því ekki
kominn á leiðarenda þegar ég hafði ákveðið
að svíkjast undan. Ég ætlaði ekki að vera það
fífl að skrifa um konur og mat í blaðið sem
þú heldur á.
Þar sem við vorum tímanlega og það var
fagur og bjartur dagur vildi ég sýna Sóleyju
húsið númer 23 við rue la Boétie, sem er
skammt frá rue de la Baume, þar sem dans-
skóli Janinu Stanlowu er til húsa. Húsið
númer 23 er kannski þekktast fyrir að þar
hélt Pablo Picasso vinnustofu í mörg ár, frá
1918 og fram til 1932, og málaði þar mörg
meistaraverkin. Þetta voru árin sem stór-
stjarnan Picasso varð til. Paul Rosenberg var
orðinn umboðsmaður hans og sölumaskína
og Olga Khoklova leiddi hann inn í líf hinna
ríku og frægu í París. Picasso yfirgaf kúb-
ismann og fór að mála fígúratíft, myndirnar
urðu súrrealískar, kynferðislegar og frum-
stæðar. Þetta var ekki hans besta tímabil,
en hann hefur örugglega skemmt sér vel;
nýríkur og nýfrægur á barmi þess að verða
ofsaríkur og ofsafrægur.
Sýndi Íslendingur hér?
En ég ætlaði ekki að segja Sóleyju frá
Picasso. Hún fær örugglega að heyra nóg
af honum í skólanum. Þar er alltaf verið að
fræða börnin um einhverja dauða karla. Vor-
misserið hefur verið tileinkað Napóleon.
Fyrir páska var það Loðvík fjórtándi. Ég
vildi sýna Sóleyju húsið númer 23 við rue
la Boétie vegna þess að árið 1930, þegar Pi-
casso var að mála fígúratíft á efri hæðunum,
var haldin sýning á abstrakt málverkum á
neðstu hæðinni í Galerie 23.
Þessi sýning er kunn í sögu myndlistar
hér í bæ og svo sem víðar. Þarna sýndu
fjölmargir myndlistarmenn verk undir yfir-
skriftinni Cercle et Carré – hringur og kassi
– en svo kallaðist líka lausbeislaður hópur
listamanna sem stóð fyrir sýningum og gaf
út tímarit til að ryðja abstraktverkum rúm í
listheimum. Helstu páfarnir í hópnum voru
hinn spænsk-ungverski Joaquín Torres
García og Belginn Michel Seuphor. Þótt
þetta séu virtir listamenn báðir tveir þá voru
þeir eftir á að hyggja ekki stærstu stjörnurn-
ar í hópnum því meðal listamanna sem áttu
verk í Galerie 23 um vorið 1930 voru Wassily
Kandinsky, Jean Arp, Fernand Léger, Piet
Mondrian, Le Corbusier og margir fleiri sem
áttu eftir að verða miklir áhrifavaldar á list
og menningu aldarinnar. Og síðan voru aðrir
sem eru nú minna kunnir. Meðal annars ís-
lensk kona; Ingibörg Stein Bjarnason.
Sápur og dans
Ástæðan fyrir því að ég vildi segja Sóleyju
frá Ingibjörgu Stein Bjarnason var að Inga
Bjarnason, kjöramma Sóleyjar og nafna
Gleymda konan
Nú þegar stytta af Ingibjörgu H.
Bjarnason verður afhjúpuð á 19. júní
til að minnast kvenréttindastarfs
hennar er ágætt að rifja upp söguna
af nöfnu hennar og bróðurdóttur,
Ingibjörgu Stein Bjarnason, sem hélt
myndlistarsýningu í París árið 1930
með Kandinsky, Arp, Léger, Piet, Le
Corbusier og fleiri meginsnillingum
og bjó til krem og sápur úr íslenskum
kindamör.
og bróðurdóttur Ingibjargar Stein, var í
heimsókn hjá okkur í París og hafði á orði
við Öldu Lóu, konuna mína, meðan hún var
að útbúa sápur og smyrsl að Ingibjörg Stein
Bjarnason hefði lært að gera slíkt hjá Helenu
Rubenstein. Og að hún hefði líka lært að
dansa eins og Sóley; ekki hjá Janinu Stanlowu
heldur hjá Isadoru Duncan. Ungum stúlkum
veitir ekki að góðum fyrirmyndum og ég vildi
endilega halda þessari vitneskju að Sóleyju.
Það er því sorglegt hversu lítið við vitum um
listakonuna Ingibjörgu Stein Bjarnason, sem
hefur líklega komist næst því allra íslenskra
myndlistarmanna að standa við straumhvörf í
listasögunni.
Þar sem ég var að segja Sóleyju frá þessu
öllu fyrir framan hús númer 23 við rue la
Boétie, þar sem nú er fasteignasala en ekkert
gallerí, ákvað ég að segja ykkur líka frá Ingi-
björgu Stein Bjarnason. Það þótt erfitt sé að
tengja hana við mat sérstaklega og að þessi
dagur, 19. júní 2015, sé miklu fremur dagur
nöfnu hennar og föðursystur; Ingibjargar H.
Bjarnason, sem verður afhjúpuð sem stytta
á eftir. Það verða nógu margir til að segja frá
þeirri Ingibjörgu í dag. Við skulum skoða
hina Ingibjörguna Bjarnason.
Femínisti í fámenni
Sagan hefst þegar Adeline Rittershaus kemur
23 ára í annað sinn til Íslands árið 1899. Adel-
ine var menntuð kona í germönskum fræðum
og átti síðar eftir að hljóta doktorsnafn-
bót. Sem var á þeim árum afrek fyrir konu.
Adeline fæddist í Barmen í Rínarlöndum,
bæ sem síðar rann inn í borgina Wuppertal
(sem hljómar kunnuglega í eyrum Íslendinga
vegna þess að Viggó Sigurðsson þjálfaði
handboltalið borgarinnar og með því léku
Dagur Sigurðsson, Ólafur Stefánsson, Geir
Sveinsson, Valdimar Grímsson og fleiri ís-
lenskir landsliðsmenn). Barmen var fæðing-
arbær Friedrich Engels og þar voru mennta-
menn róttækir og samfélagslega meðvitaðir.
Þar á meðal faðir Adeline, kaupmaðurinn og
skáldið Emil Rittershaus. Þegar dóttir hans
fékk ekki að sækja æðri skóla en mennta-
skóla fyrir það að hún var kona en ekki karl,
réð Emil kennara til heimilisins svo Adeline
fengi að mennta sig samkvæmt löngun sinni
og vilja og sendi hana síðan til háskólans í Zü-
rich í Sviss þegar útséð var um að hún fengi
inngöngu í þýska háskóla. Frá Zürich lauk
Adeline ágætu prófi í germönskum fræðum
og var þá kominn með ákafan áhuga á Íslandi
og öllu sem íslenskt var.
Adeline kom fyrst til Íslands 1898 og síðan
aftur árið eftir. Erindið var að safna þjóð-
sögum og læra íslensku, bæði fornt mál og
nýrra. Til aðstoðar við tungamálanámið réð
Adeline í seinni ferðinni Þorleif H. Bjarnason,
málfræðing og kennara við Menntaskólann
í Reykjavík, son Hákonar Bjarnasonar kaup-
manns og útgerðarmanns á Bíldudal og Jó-
hönnu Þorleifsdóttur. Hákon hafði drukknað
á besta aldri en Jóhanna rak fyrirtækin í
nokkur ár en hafði selt þau og flutt með fjöl-
skylduna til Reykjavíkur. Þorleifur var 35 ára
þegar þau Adeline hittust og, eins og síðar var
sagt um hann í minningargrein, í allri fram-
komu prúðmenni með afbrigðum, kurteis,
gætinn, stilltur og góðviljaður. Minningar-
greinar eru náttúrlega ekki óvilhallur vitnis-
burður þar sem þær draga aðeins fram bestu
hliðar fólks en fela þær lakari. En þannig er
nú ástin líka; hún sér bara það besta í okkur
en lætur það lakara ekki trufla sig. Adeline
Rittershaus hefur því líklega séð kennarann
sinn einhvern veginn svona. Alla vega kolféll
hún fyrir honum og þau voru gift ári síðar.
Öðru ári síðar hafði þeim fæðst stúlkubarn,
Ingibjörg Bjarnason, og foreldrarnir höfðu
líka ákveðið að skilja. Auðvitað vitum við lítið
um hvers vegna. En það má vel ímynda sér
að Reykjavík um aldamótin 1900 hafi ekki
verið uppörvandi staður fyrir hámenntaða
unga þýska konu sem auk þess var harður
femínisti. Þrátt fyrir ást sína á íslenskri tungu
og sögu gat Adeline ekki unað hér. Hún valdi
óskerta geðheilsu, miðevrópska borgarmenn-
ingu og tækifæri til að vinna áfram að því
sem hún hafði menntað sig til fram yfir prúða
ástmanninn, næðinginn og fábreytileikann á
hjara veraldar. Gott hjá henni.
Giftingar og skilnaðir
Og Adeline tók dóttur sína með sér út og ól
hana upp við menningu, listir og róttækar
hugmyndir; ekki síst um kvenfrelsi. Adeline
sótti um kennarastöðu við háskólann í Bonn
en var hafnað; fyrst og fremst vegna þess að
hún var kona. Hún sneri því aftur til Zürich
þar sem hún fékk stöðu við háskólann. Í bók
sinni um norrænar konur skrifaði Adeline
að vel mætti meta menningarstig þjóða á
því hversu mikinn rétt skráð og óskráð lög
færðu konum. Samkvæmt því var menningar-
stig Þýskalands ekki ýkja hátt á fyrstu árum
síðustu aldar.
Adeline giftist Theodor Oberländer arki-
tekt árið 1904 en skildi við hann 1920. Þá
var hún veik orðin. Hún sagði upp stöðu við
háskólann í Zürich og flutti til Berlínar þar
sem hún dó 48 ára gömul árið 1924. Ingibjörg
dóttir hennar var þá 23 ára.
Stuttu síðar giftist Ingibjörg þýskum efna-
manni að nafni Stein, en sem við vitum lítið
meira um. Og hún fékk berkla, sem urðu
til þess að eiginmaðurinn yfirgaf eiginkon-
una ungu, að sögn vegna þess að hann taldi
fullvíst að hún gæti ekki geta fært honum
erfingja. Ingibjörg kynnist hins vegar ungum
listamanni á berklahælinu og eignast með
Endurgerð Michel Seuphor af einu af verkum Ingibjargar Stein
Bjarnason á sýningu Cercle et Carré.
Ingibjörg Stein í hópi listmannanna við undir-
búning sýningarinnar. Frá vinstri Georges Van-
tongerloo, Joaquin Torres Garcia, Mondrian,
Florence Henri, Denis Honegger, Margaret Schall
og Ingibjörg Bjarnason.
Listamennirnir við opnun sýningarinnar í Galerie
23. Ingibjörg er ljóshærð með hatt fyrir miðri
mynd. Michel Seuphor heldur um arm hennar.
Ingibjörg H. Bjarnason sat á þingi þegar
bróðurdóttir hennar fékk styrk til að ljúka
listnámi.
Adeline Ritters-
haus-Bjarnason
var menntakona og
kvenréttindakona
sem undi sér ekki á
Íslandi.
44 samtíminn Helgin 19.-21. júní 2015