Tímarit Máls og menningar - 01.07.1971, Blaðsíða 68

Tímarit Máls og menningar
hinn forni kaþólski arfur frá 13. og 14. öld, sem lifað hafði í hinu staðnaða
hændasamfélagi lítt breyttur fram á 20. öld.
Kreppan jók mismuninn á hinum borgaralegu viðhorfum og réttlætiskennd
og siðgæðismati þess hluta þjóðarinnar, sem hvorki gat viðurkennt né rétt-
lætt kapítalískt hagkerfi. Sú spenna, sem af þessu hlauzt varð kveikja þeirra
íslenzku bókmennta, sem hæst bar fyrir og eftir síðustu heimsstyrjöld. Þjóð-
rækna og konservatíva stefnu varð þá helzt að finna þegar á leið meðal and-
stæðinga borgaralegs þjóðfélags, þar sem forsenda menningarlegrar íheldni
er arfhelgar venjur í samskiptum manna og skilningur á og samruni við
menningararf fortíðarinnar, sem hlýtur ætíð að bera í sér ákveðið siðgæðis-
mat. Þar eð hið forna siðgæðismat var andstæða kapítalísks mats, hlutu
menningarlegar rætur íslenzkrar borgarastéttar að visna, því meir sem borg-
aralegt hagkerfi efldist. Því hlaut svo að fara að lokum, að sú stétt, sem
reisti tilveru sína og velgengni á kapítalísku hagkerfi, slitnaði úr tengslum
við íslenzka fortíð, því að sú fortíð og sá menningararfur samræmdist alls
ekki mati hinnar nýju stéttar á fjárhagslegri nauðsyn og nytsemi
Árin milli styrjaldanna einkenndust fyrst í stað af lítt heftum kapítalisma
og síðar af stórauknum ríkisafskiptum og auknu valdi stjórnmálamanna.
Viðskipti við erlend ríki jukust og landsmenn tengdust umheiminum í ríkara
mæli en fyrr. Á þessu tímaskeiði var borgarastéttin líkast sem milli vita,
sá hluti hennar sem enn var tengdur íslenzkri menningararfleifð, hafði ennþá
nokkur mótunar-áhrif innan stéttarinnar en áhrif þess hlutans fóru þverrandi
á fimmta áratugnum.
Með hernámi landsins 10. maí 1940 hófust náin tengsl við engilsaxnesku
ríkin og stóraukin fjármagnsmyndun þegar frá leið. Old stríðsgróðans rann
upp og herprangið hófst. Tekjurnar af herjunum urðu drjúgur hluti ríkis-
teknanna, beint og óbeint, og margir litu á herinn sem tilvalda mjólkurkú, og
auðfenginn gróði herprangsins smitaði út frá sér. Umskiptingagróðurinn,
sem óx upp af stríðsgróðanum og mat hans tók að marka almennt mat og
hugsunarhátt borgarastéttarinnar, fyrst í stað þess hlutans, sem fjarlægastur
var orðinn íslenzkri menningararfleifð.
Fyrirbrigðið „tötraborgarinn“ kviknar í eðju stríðsgróðans og eflist til
áhrifa í krafti hans. Frumskilyrði þessa fyrirbrigðis er menningarleg fátækt,
fjörrun frá þjóðlegum menningarkjarna, þjóðtungu og menningararfleifð.
Helzta einkenni fyrirbrigðisins er þjóðvillan og hvati hennar fégræðgin.
Tötraborgarinn metur allt til fjár, og ber mjög á honum í þjóðfélögum, sem
standa á skilum tveggja samfélagsforma, á uppgripa- og upplausnartímum.
58