Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Síða 19

. . . það sem menn kalla Geni
Nú vill svo til að við höfum tvær myndir af síðustu dögum Jónasar og
báðar eiga sér stoð í heimildum: önnur er af manni sem er á kafi í pólitík,
situr í öllum helstu nefndum íslendinga í Höfn og er sýnilega manna best
treyst til að móta stefnuna;1 hin er af manni sem er með langvarandi
áfengiseitrun, fitulifur og þjáist af næringarskorti.2 Það er eflaust hægt að
láta þessar tvær myndir samrýmast á einhvern hátt, en það er hreint ekki
auðvelt og því hyllumst við til að velja aðra og skýra allt út frá henni.
Nóg um mýtur. Þetta var aðeins dregið fram til að vara við því að of
einhliða myndir af manninum á bak við verkin geta villt okkur sýn þegar við
skoðum það sem væntanlega skiptir mestu máli: skáldskapinn sjálfan. Ljóð
Jónasar eru ekki öll runnin af einni og sömu rót, þeim er ætlað að hafa
misjöfn áhrif á viðtakendur, stellingar skáldsins eru ólíkar.
Hér verða dregnar fram þrjár hliðar á skáldskap Jónasar. Bókmennta-
sagan hefur einkum lagt áherslu á rómantísk einkenni hjá honum og við
reynum að meta þau; hann var alls ekki í uppreisn gegn upplýsingarstefnu og
vísindahyggju , eins og mætti ætla ef fylgt væri skilgreiningunni á róman-
tísku skáldi, við athugum hvernig þessar andstæðu stefnur fléttuðust saman
hjá honum — og að síðustu skoðum við lítillega Annes og eyjar sem hann
orti að því er virðist aðeins fyrir sjálfan sig undir lok ævinnar, þar sem
jafnvel er hæðst að fyrri hugmyndum; skáldið á ekki lengur samleið með
Hreyfingunni, hvað sem líður félagsmálafrömuðinum.
II
Jónas er löngum talinn annar frumkvöðull rómantísku stefnunnar á Islandi,
næst á eftir Bjarna Thorarensen, og því er rétt að fara nokkrum orðum um
rómantík, áður en við athugum hversu vel sá límmiði á við Jónas.
Sannleikurinn er sá að það er erfitt að átta sig á því við hvað nákvæmlega
er átt þegar talað er um rómantík. Orðið hefur verið notað um ótal
sundurleitar hræringar, stundum haft til lofs, stundum megnasta hnjóðs-
yrði. Stefnan hefur með einum eða öðrum hætti verið tengd við flest það
sem hugsað var í Evrópu frá síðustu áratugum 18. aldar fram á miðja þá
nítjándu. Hún hefur verið tengd við pólitískt afturhald einveldissinna, jafnt
sem róttæka byltingarstefnu borgaralegra hugsuða, jafnvel marxismann.
Það er engu líkara en að á 19. öld hafi geisað samkeppni um það hver gæti
komið með hnyttilegustu skilgreininguna á fyrirbærinu, hver jöfurinn um
annan þveran keppist við að skilgreina þetta í eitt skipti fyrir öll.3
Hugtakið er víðfeðmt og sú hreyfing sem spratt upp í Evrópu um
aldamótin 1800 var breytileg eftir löndum og þróaðist misjafnlega. Ef til vill
má rekja raunir fræðimanna við að fanga þetta hugtak til sjálfs kjarna
stefnunnar: afstöðu rómantískra skálda til hlutverks síns og skáldskaparins.
TMM II
417