Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Page 25

. . . það sem menn kalla Geni
Skáldlegar leiftursýnir hins mikla anda nægja sem sé ekki til þegar komist
skal að eðli hlutanna. Þvert á móti: snilldin getur afvegaleitt okkur og fengið
okkur til að gleyma því að þessir menn, sem fyrst og fremst hugsuðu sér
heiminn studdust ekki við raunvísindalegar athuganir sem að mati Jónasar
vísa okkur veginn til þess algilda lögmáls sem ríkir í náttúrunni — orsakalög-
málsins.
Náttúruspeki Jónasar liggur að ýmsu leyti nær skynsemisdýrkun upplýs-
ingarinnar og raunhyggju pósitífismans en hughyggju rómantíkera sem
lögðu áherslu á þau takmörk sem skynseminni væru sett. En náttúran er þó
ekki einskær leikvöllur orsaka og afleiðinga, hún gegnir lykilhlutverki í
pólitískri hugsun Jónasar. I hinum stærri náttúrukvæðum sínum notar hann
tign náttúrunnar og glæsta fortíð allt að því sem svipu á menn nútíðarinnar,
hann reynir að ögra þeim til dáða. Umkvartanir hans eru ekki almenns eðlis
— um tíðarfar eða þvíumlíkt - heldur beinast þær að fólkinu sjálfu:
Veitt hefir Fróni mikið og mart
miskunar faðir; en blindir menn
meta það aldrei eins og ber,
unna því lítt sem fagurt er;
telja sér lítinn yndisarð
að annast blómgaðan jurtagarð.
(Hulduljóð)
Jónas vildi tengja þjóðfrelsisbaráttuna við náttúru landsins og sögu og ef
til vill dreymdi hann um að hér risi á ný samfélag í ætt við það sem var á
þjóðveldisöld. Hann bendir samlöndum sínum á fordæmi Gunnars á Hlíð-
arenda, sem ekki gat slitið sig úr örmum átthaganna, og hólminn sem einn
stendur grænn uppi á „köldum söndum“ verður ævarandi minnisvarði yfir
þetta fyrirmyndarsamband manns og náttúru. A því hafði guð velþóknun
og því verndar hann hólmann.
Skrif Jónasar handa almenningi um náttúruvísindi höfðu það meginmark-
mið að glæða skilning þjóðarinnar á lögmálum náttúrunnar. I skáld-
skapnum reynir hann hins vegar að auka fólki ást á landinu með því að
benda á fegurðina allt í kring — í fífilbrekkunni jafnt sem fjöllunum. I
Hulduljóðum sem hann lagði mikla alúð við er reynt að gera margt í senn:
þar eru kynjaverur á sveimi, öll náttúran er lifandi og fagnar hinum góða
vætti, saltdrifinni hetju og öll hefur þessi lýsing á sér rómantíska dulúð. En
um leið er tækifærið notað til að koma að ýmsum áminningum sem eru
fyllilega í anda upplýsingarstefnunnar: kvartað er yfir „leirburðarstagli og
holtaþokuvæli“ og öðru menningarleysi. Og Hulda, sú „hugarmynd“ sem
423