Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Qupperneq 95

John Fowles og Astkonan
vegar er fráleitt að dæma verk hans á þeim forsendum einum, enda sinna
kvenpersónur í skáldsögum fleiri hlutverkum en að opinbera afstöðu höf-
undarins og karlpersóna hans til kvenna. Þær geta í vissum skilningi öðlast
sína „endurlausn“, afneitað þolandahlutverki sínu, í krafti stöðu sinnar í
formgerð textans. Ef við lítum nánar á hvernig sögur Fowles verða til, þá má
rökfæra að það séu iðulega konur sem „geta af sér“ textann (í Mantissu
virðist einnig þetta orðið að meðvituðu viðfangsefni). I Astkonunni er Sara
t. d. í lykilstöðu fyrir þá „skapandi tímaskekkju"14 sem sögumaður setur á
svið með búktali sínu og einkennir alla byggingu verksins. Sara segist kenna
í brjósti um samtímafólk sitt, „Eg held að ég hafi öðlast frelsi sem það skilur
ekki.“ (20. kafli). Astæðuna virðist mega lesa í andliti hennar: „það kemur
fyrir að við könnumst við aldagamlan svip á nútímaandliti; en aldrei svip
komandi aldar.“ (21. kafli) Það er Sara sem hindrar að verkið verði að
viktoríanskri skáldsögu, það eru hennar sjónir sem beinast inn í 20. öldina.
Eftir að Charles sér Söru í skóginum „var gjörvallt Viktoríutímabilið
glatað" (10. kafli). Þótt segja megi að höfundur hjálpi ráðvilltum riddara
sínum að ná áttum á kostnað konunnar, þá gildir þetta ekki um textann í
heild, því það er Sara sem hrindir af stað hinu snilldarlega samspili tveggja
tímasviða sem sagan stendur og fellur með. Charles er vanmegnugur að
gegna því hlutverki (athyglisvert er hversu oft er ýjað að því að Charles sé á
einhvern hátt vanaður, varnarlaus, eða þá steingerður). En að hve miklu
leyti er allt þetta fólgið í meðvituðum rithætti höfundarins? Það er þessi
spurning sem torveldar skýra niðurstöðu um kvennapólitík Fowles. — En
lítum nú að lokum nánar á fyrrnefnda víxlverkan þeirra sögulegu viðmiða
sem á takast í verkinu.
Astkonan er skrifuð á sjöunda áratugnum og það er engin tilviljun að
Fowles sækir sögusvið sitt nákvæmlega hundrað ár aftur í tímann. Með því
gerir hann tvennt í senn. Annars vegar fjallar hann um hinn formfasta
Viktoríuheim, heim sem Sara afneitar, og teflir honum fram sem andstxöu
okkar tíma. Stundum kemur þetta fram í beinum útlistunum sögumanns,
t. d. er hann segir um fólk Viktoríutímans: „þeir voru ekki menn til-
vistarlegra stunda heldur menn orsaka og afleiðinga; þeir þekktust afdráttar-
lausar kenningar sem útskýrðu allt, voru vandlega skoðaðar og beitt til hins
ítrasta.“ (31. kafli). Slíkar umsagnir eru studdar hinni auðugu samfélagslýs-
ingu sögunnar. Við fáum glögga mynd af samfélags- og siðalögmálum
Viktoríutímans, boðum hans og bönnum, fáguðum siðvenjum, reglulegu
samskiptamynstri. Jafnframt er okkur sýnt undir yfirborðið, þar sem
kraumar blómlegt vændi, hörmungarfátækt, harðstjórn á heimilum, hrópleg
stéttaskipting, spilling og siðleysi á ýmsum sviðum (sjá t. d. 35. kafla). Af
þessu má þó ekki draga þá ályktun, eins og sumir hafa gert15, að Fowles sé
493