Morgunblaðið - 16.12.2014, Síða 44

44 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 16. DESEMBER 2014
Haustið 1949 hóf StyrmirGunnarsson nám í ellefuára bekk í Laugarnes-skóla. Þar og næstu ár-
in, þegar leiðin lá í Gagnfræðaskóla
Austurbæjar og Menntaskólann í
Reykjavík, eignaðist hann nokkra
vini, sem hafa haldið sambandi síð-
an. Þeirra á meðal eru Halldór
Blöndal, síðar ráðherra og forseti
Alþingis, Ragnar Arnalds, síðar
formaður Alþýðubandalagsins, Jón
Baldvin Hannibalsson, síðar for-
maður Alþýðuflokksins, Sveinn R.
Eyjólfsson útgefandi, Atli Heimir
Sveinsson tónskáld, Brynja Bene-
diktsdóttir leik-
kona og Bryndís
Schram sjón-
varpskona. Þessi
vinaklíka var af
kynslóð kalda
stríðsins, og þátt-
töku sinni í því
lýsir Styrmir í
fróðlegri nýrri
bók, Í köldu
stríði. Fyrr um vorið hafði verið
barist á Austurvelli um aðild að Atl-
antshafsbandalaginu, sumarið á eft-
ir skall Kóreustríðið á, og vorið
1951 steig bandarískur her á land.
Flestir í klíkunni létu sig stjórnmál
varða og voru vinstrisinnaðir, jafn-
vel Halldór Blöndal á þeim árum,
þótt hann skipti síðar um skoðun.
Sjálfur var Styrmir um skeið á báð-
um áttum. Hann hafði alist upp við
stækan andkommúnisma á heimili
sínu, en líka andúð á hinum eng-
ilsaxneska frjálshyggjuarfi. Faðir
hans og margir frændur höfðu ver-
ið nasistar fyrir stríð og hliðhollir
Þjóðverjum í stríðinu. En ekki leið
á löngu, uns Styrmir gekk í Sjálf-
stæðisflokkinn, aðallega fyrir orð
góðs vinar, Harðar Einarssonar,
sem þó taldist aldrei til klíkunnar
úr Laugarnesskóla.
Styrmir veltir því fyrir sér, hvað
hafi gert föður sinn og frændur að
nasistum. Hann nefnir ýmsar skýr-
ingar, sem virðast sennilegar. Ein
er, að mörgum fannst farið illa með
Þjóðverja í Versalasamningnum, og
eitt helsta markmið Hitlers var að
ógilda þá. Hvers vegna voru þrjár
milljónir þýskumælandi manna,
sem höfðu búið kynslóð fram af
kynslóð í Súdetahéruðum Bæheims,
til dæmis neyddar inn í Tékkóslóv-
akíu 1918, þótt þær vildu miklu
frekar búa í Þýskalandi eða Aust-
urríki? Saga Hitlers fyrstu fimm
árin eftir valdatökuna 1933 virtist
líka vera samfelld sigurganga og
vel til þess fallin að vekja hrifningu
ungra manna. Önnur skýring er, að
þessir ungu Íslendingar voru um-
fram allt þjóðernissinnar, sem höfn-
uðu stéttabaráttu, og um þetta áttu
þeir samleið með þýskum nasistum.
Þessir áköfu ungu menn uppi á Ís-
landi vissu lítið sem ekkert um gyð-
ingahatur þýskra nasista og því síð-
ur um gyðingaofsóknirnar, sem
hófust af alvöru í stríðinu og breytt-
ust í hina hræðilegu og einstæðu
helför. Þriðja skýringin er, að öfgar
geta ósjaldan af sér öfgar. Ein-
kennisbúnir kommúnistar þrömm-
uðu í upphafi fjórða áratugar um
götur Reykjavíkur og sveifluðu bar-
eflum, og sumum ungum mönnum
þótti linlega tekið á þeim. Hart yrði
að mæta hörðu. Því má ekki
gleyma, að um tuttugu Íslendingar
sóttu þjálfunarbúðir bylting-
armanna í Moskvu, þar sem þeir
fengu tilsögn í vopnaburði, skipu-
lagningu götuóeirða, ólöglegum
fjarskiptum og fölsun vegabréfa og
auðvitað líka í marxískum fræðum.
Styrmir fékk þjóðernisstefnu og
andkommúnisma í veganesti úr föð-
urgarði, en skildi þar eftir alla and-
stöðu við engilsaxnesku stórveldin.
Gerðist hann eindreginn stuðnings-
maður Bandaríkjanna í kalda stríð-
inu, sem geisaði frá valdaráni
kommúnista í Tékkóslóvakíu í febr-
úar 1948 til hruns Berlínarmúrsins
í nóvember 1989. Erfitt er að út-
skýra kalda stríðið fyrir ungu fólki,
sem telur frelsið á Vesturlöndum
sjálfsagt og fyrirhafnarlaust. Gam-
all vinur minn úr Hoover-stofn-
uninni í Stanford-háskóla, prófessor
Sidney Hook, sagði eitt sinn um-
búðalaust, um hvað þetta stríð
snerist: að Gúlageyjaklasinn (eins
og vinnubúðanet Stalíns var kallað)
næði ekki um allan heim. Hvar-
vetna þar sem kommúnistar brut-
ust til valda skutu þeir andstæðinga
sína eða sendu í þrælkunarbúðir,
stofnuðu leynilögreglu, sem fylgdist
með fólki og barði jafnóðum niður
alla andstöðu, sviptu menn frelsi og
eignum. Talið er, að Stalín hafi
svelt um sex milljónir bænda til
bana árin 1932-1933, þegar þeir
vildu ekki taka upp samyrkjubú-
skap. Maó gekk enn harðar fram:
líklega týndu fjörutíu milljónir
manna lífi í „Stökkinu mikla“, sem
hann hleypti af stað 1958. Má lesa
um allt þetta í Svartbók kommún-
ismans, sem komið hefur út á ís-
lensku. Og kommúnistar stefndu að
heimsyfirráðum. Þeir lögðu eftir
stríð undir sig Mið- og Austur-
Evrópu og Indó-Kína. Atlantshafs-
bandalagið átti að veita þeim við-
nám. Það voru þó umfram allt
Bandaríkjamenn með hin öflugu
kjarnorkuvopn sín og mörg hundr-
uð þúsund manna herlið í Evrópu,
sem sáu um varnir Vesturlanda.
Birtir úr skýrslum sínum
Þótt ótrúlegt megi virðast störfuðu
víða á Vesturlöndum flokkar, sem
studdu Stalín og Maó dyggilega.
Kommúnistar voru að vísu áhrifa-
litlir í grannlöndum okkar, Svíþjóð,
Danmörku, Noregi, Bretlandi,
Bandaríkjunum og Kanada, en öðru
máli gegndi á Íslandi, þar sem þeir
voru öflugir í verkalýðshreyfing-
unni og meðal menntamanna. Hér
hafði starfað kommúnistaflokkur
1930-1938. Honum tókst að kljúfa
Alþýðuflokkinn, og var þá Sósíal-
istaflokkurinn stofnaður og varð
stærri en Alþýðuflokkurinn. Enn
tókst að kljúfa Alþýðuflokkinn
1956, og bauð þá Sósíalistaflokkur-
inn fram með nokkrum jafn-
aðarmönnum undir nafni Alþýðu-
bandalagsins. Valdakjarninn í
Sósíalistaflokknum var í góðu sam-
bandi við valdhafa kommúnistaríkj-
anna, ráðgaðist iðulega við þá og
þáði af þeim rausnarlega fjárhags-
aðstoð. Árið 1961, þegar Styrmir
Gunnarsson var aðeins 23 ára að
aldri, fól Eyjólfur Konráð Jónsson,
þá ritstjóri Morgunblaðsins og ein-
dreginn andkommúnisti, honum
það verkefni að fylgjast með
Sósíalistaflokknum. Hafði ónefndur
flokksmaður misst trúna á málstað-
inn og var fús til að veita Morg-
unblaðinu upplýsingar. Styrmir
hitti þennan uppljóstrara reglulega
allt til 1968, skrifaði eftir honum
skýrslur og greiddi honum fé fyrir
ómak sitt. Hann vissi það eitt, að
þessar skýrslur bárust Bjarna
Benediktssyni og Geir Hallgríms-
syni, sem voru einörðustu andstæð-
ingar kommúnista í Sjálfstæð-
isflokknum, en Styrmi grunaði líka,
að bandaríska sendiráðið kæmi eitt-
hvað að málinu. Oft notaði Styrmir
líka upplýsingar heimildarmanns
síns í fréttir í Morgunblaðinu af
Sósíalistaflokknum, og olli það jafn-
an uppnámi innan flokksins.
Styrmir birtir ýmislegt úr
skýrslum sínum, og sýna þær, að
Sósíalistaflokkurinn lék á reiði-
skjálfi árin 1961-1968. Deilurnar
voru á yfirborðinu um, hvort flokk-
urinn ætti að starfa áfram sem
sjálfstæður flokkur eða hvort
leggja ætti hann niður og breyta
Alþýðubandalaginu úr kosninga-
bandalagi í sérstakan flokk, en und-
ir niðri virðast átökin aðallega hafa
verið um tvennt annað: í fyrsta lagi
var um að ræða valdabaráttu þeirra
Einars Olgeirssonar og Lúðvíks
Jósepssonar, og í annan stað var
deilt um afstöðuna til komm-
únistaríkjanna, sem sumir vildu
fylgja skilyrðislaust, en aðrir gagn-
rýna, þegar þurfa þætti, í anda Tí-
tós í Júgóslavíu. Voru þeir Einar og
Lúðvík þó báðir sammála um, að
halda ætti sambandi við kommún-
istaríkin, Einar af hugsjón og Lúð-
vík af hagsýni. Lýsingar Styrmis á
ýmsum æsingafundum í Sósíalista-
flokknum eru hinar spaugilegustu.
Sumir hafa reynt að gera lítið úr
upplýsingaöflun Styrmis og haldið
því fram, að engin ógn hafi stafað af
íslenskum kommúnistum, þegar
hér var komið sögu. Þeir horfa þá
fram hjá því, að þingmenn
Sósíalistaflokksins fylgdu enn
Ráðstjórnarríkjunum að málum.
Þeir neituðu til dæmis að sam-
þykkja þingsályktunartillögu þetta
sama ár, 1961, þar sem kjarn-
orkuvopnatilraunir Kremlverja í
Norður-Íshafi voru fordæmdar. All-
ir aðrir þingmenn samþykktu álykt-
unina, þar á meðal samstarfsmenn
sósíalista í Alþýðubandalaginu.
Þjóðviljinn varði líka Berlínarmúr-
inn, sem reistur var í sömu mund í
því skyni að loka fólk inni í Austur-
Þýskalandi. Kalda stríðið var háð í
fullri alvöru.
Vinir í hinum herbúðunum
Jafnframt því sem Styrmir lýsir
hinni takmörkuðu og tiltölulega
sakleysislegu þátttöku sinni í kalda
stríðinu fylgir hann eftir vinum sín-
um í Laugarnesskólaklíkunni, og
gerir það bókina skemmtilegri.
Hann hefur þó sterka tilhneigingu
til að hlífa vinum sínum. Hann birt-
ir til dæmis athugasemdalaust þá
fullyrðingu Ragnars Arnalds, að
hann hafi aldrei verið í Sósíal-
istaflokknum. En Ragnar var ung-
ur í Æskulýðsfylkingunni, sem þá
var hluti Sósíalistaflokksins. Hann
sótti æskulýðsmót kommúnista í
Varsjá 1955 og sat flokksþing
Æskulýðsfylkingarinnar 1957. Hitt
er annað mál, að eflaust var og er
Ragnar frekar þjóðernissinni en
sósíalisti. Um hann má segja hið
sama og Magnús Jónsson guðfræ-
ðidósent sagði um Ólaf Thors, þeg-
ar hann var í framboði með miklu
óvinsælli manni, Jóni Þorlákssyni,
1921: hann var beitan á ryðgaða
önglinum. Styrmir segir líka, að
formannstíð vinar síns, Jóns Bald-
vins Hannibalssonar, í Alþýðu-
flokknum hafi verið glæst. Um það
verður ekki efast, að Jón Baldvin,
sem gældi ungur við kommúnisma,
snerist algerlega gegn honum og
vann ötullega að því 1991 ásamt
Davíð Oddssyni, sem þá var for-
sætisráðherra, að Ísland endurnýj-
aði viðurkenningu sína á Eystra-
saltslöndunum, og var það
hraustlega gert. En formannstíð
Jóns Baldvins var síður en svo
glæst. Flokkur hans klofnaði þá, og
hann skildi við hann í rústum og
skundaði til Washington-borgar,
þar sem hann kom sjálfum sér og
Íslendingum um leið út úr húsi.
Eflaust hefur það flækt margt
fyrir Styrmi, að í kalda stríðinu átti
hann marga vini í hinum herbúð-
unum. Honum var líka sá vandi á
höndum, að snemma á sjöunda ára-
tug tókust ástir með honum og Sig-
rúnu Finnbogadóttur, sem varð eig-
inkona hans. Hún er dóttir
Finnboga Rúts Valdimarssonar,
sem verið hafði ritstjóri Alþýðu-
blaðsins, en gengið til liðs við sósí-
alista 1949 og verið þingmaður
þeirra (þó ekki flokksbundinn) allt
til 1963. Finnbogi Rútur var bróðir
Hannibals Valdimarssonar, sem
klauf Alþýðuflokkinn 1956. Styrmir
talar af mikilli virðingu um þessa
menn í bók sinni, sérstaklega
tengdaföður sinn, og er það skilj-
anlegt. En hann gerir allt of mikið
úr áhrifum þeirra bræðra á íslensk
stjórnmál. Þeir voru óróaseggir
frekar en örlagavaldar. Raunar
missir Styrmir út úr sér á einum
stað dæmi um þetta. Eitt sinn of-
bauð samstarfsmanni hans á Morg-
unblaðinu, Matthíasi Johannessen,
málflutningur Finnboga Rúts á
þingi, sneri sér að Bjarna Bene-
diktssyni og spurði: „Hvernig getur
þú litið á þennan mann sem vin
þinn?“ Bjarni hló við og svaraði:
„Hann meinar ekkert með þessu!“
Hvenær hefði einhver andstæð-
ingur Bjarna sagt slíkt um hann?
Bjarna Benediktssyni var full al-
vara og það ekki að ástæðulausu.
Hið sama er að segja um aðra þá,
sem tóku forystu í baráttunni gegn
kommúnismanum á Íslandi, til
dæmis Valtý Stefánsson og Eyjólf
Konráð Jónsson. Þeir Finnbogi
Rútur og Hannibal Valdimarssynir
voru vissulega engir kommúnistar.
En þeir voru lengi meðreið-
arsveinar kommúnista og fengu
báðir fyrir þingmannssæti, Finn-
bogi Rútur bankastjórastöðu og
Hannibal forsetatign í Alþýðu-
sambandi Íslands. Var ekki hlutur
Stefáns Pjeturssonar og Stefáns
Jóhanns Stefánssonar í Alþýðu-
flokknum sýnu betri, en þeir tóku
sömu afstöðu til kommúnista og
aðrir norrænir jafnaðarmenn?
Í þessari bók hvikar Styrmir
Gunnarsson hvergi frá þeirri sann-
færingu sinni, að hann hafi verið
réttum megin í kalda stríðinu og
gert það, sem þurfti að gera, en
hann er mildur í dómum um sam-
ferðamenn sína. Hann talar eins vel
um andstæðinga sína og þeir tala
illa um hann, og hafa sennilega
hvorir tveggja þar rangt fyrir sér.
En Styrmir getur með sanni tekið
sér í munn orð postulans: „Ég hef
barist góðu baráttunni, hef fullnað
skeiðið, hef varðveitt trúna.“
Hann barðist góðu baráttunni
Endurminningar
Í köldu stríði – Vinátta og barátta á
átakatímum bbbbb
Eftir Styrmi Gunnarsson.
Veröld, 2014. 287 bls.
HANNES H.
GISSURARSON
BÆKUR
Réttum megin Stór hluti Klíkunnar, eins og hópur æskuvina hefur verið nefndur, á ritstjórnarskrifstofum Morgunblaðsins í Kringlunni. Klíkan hefur hist
öðru hvoru í áratugi. Frá vinstri: Jón Baldvin Hannibalsson, Halldór Blöndal, Sveinn R. Eyjólfsson, Ragnar Arnalds, Atli Heimir Sveinsson og Styrmir
Gunnarsson. Höfundur segir að í bók sinni hviki Styrmir „hvergi frá þeirri sannfæringu sinni, að hann hafi verið réttum megin í kalda stríðinu og gert það,
sem þurfti að gera, en hann er mildur í dómum um samferðamenn sína“.