Morgunblaðið - 27.12.2014, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. DESEMBER 2014
Ómar
Jólaæfing Þessar ötulu kempur gerðu hlé á jólahaldinu í gærmorgun og mættu í líkamsræktarstöðina Boot Camp í Elliðárdal. Þær slógu ekki slöku við, lyftu, hlupu og reru af miklu kappi.
Þegar kemur að
starfslokum og meiri
tími gefst til lesturs
annars efnis en fag-
tímarita leitar hug-
urinn gjarnan yfir
farinn veg, sinn eigin
og annarra. Ævisög-
ur og fróðleikur um
liðna tíð og ekki síst
það, sem snertir for-
feður manns og önn-
ur skyldmenni, verð-
ur því gjarnan fyrir valinu. Ævisaga
Hannesar Hafstein ráðherra, Ég
elska þig stormur, er rituð af þekkt-
um sagnfræðingi og ævisöguritara,
Guðjóni Friðrikssyni. Hún segir frá
umrótstímum í íslenskum stjórn-
málum og koma margir við sögu.
Ég get ekki látið hjá líða, áður en
ég leggst undir græna torfu, að leið-
rétta rangfærslu og meinta rang-
túlkun í þeirri bók, sem varða afa
minn, séra Árna Jónsson á Skútu-
stöðum, þar sem aðrir hafa ekki orð-
ið til þess.
Í bókinni segir frá ferð, sem ís-
lenskir þingmenn fóru til Kaup-
mannahafnar í boði Friðriks kon-
ungs VIII sumarið 1906. Meðal
þingmannanna var séra Árni Jóns-
son, prófastur á Skútustöðum, þing-
maður Norður-Þingeyinga. Guðjón
vitnar í dagbók Árna um dægra-
styttingu þingmanna á skipinu Bot-
níu: „Glatt var á hjalla stundum og
oftar en hitt, einkum yfir borðum og
á morgnana, er við risum úr rekkju.
Fauk þá oft í hendingum ...“
Síðan segir: „Þetta er glaður hóp-
ur og mikil tilhlökkun. Sumir þing-
manna hafa aldrei komið út fyrir
landsteinana áður, hvað þá farið í
svo fína boðsferð.“
Í framhaldinu segir frá opinberri
móttökuhátíð, sem haldin var í hátíð-
arsal Kaupmannahafnarháskóla að
viðstaddri konungsfjölskyldunni,
ríkisstjórn og borgarstjórn Kaup-
mannahafnar, embættismönnum
o.fl.
Þar segir: „Auk ræðuhalda er á
samkomunni flutt kantata, af hljóm-
sveit og kór, sem samin hefur verið
sérstaklega af þessu tilefni. Að lok-
um gengur konungur yfir til ís-
lensku þingmannanna og er kynntur
þar fyrir hverjum og einum. Séra
Árni Jónsson á Skútustöðum, sem
aldrei hefur komið til útlanda, segir
um konung við þetta tilefni í ferða-
minningum: „Hann var í herfor-
ingjabúningi með fílsorðunnar bláa
band. Hann gengur létt og hvatlega,
heilsar og hneigir sig til beggja
handa. Honum fylgir svo ljúfmann-
legur og þýður blær sem tekur þeg-
ar af allan ótta og feimni fyrir kon-
unginum.“
Í framhaldinu segir frá veislu sem
konungur sjálfur býður íslensku
þingmönnunum til næsta dag í
Fredensborgarhöll á Norður-
Sjálandi. Þar segir: „Konungur og
drottning taka síðan á móti þeim í
Drottningarsal hallarinnar. Veislan
sjálf fer fram í svokölluðum Kuppel-
sal og eru 300 manns í henni. Kon-
ungur flytur fyrst skrifaða ræðu, en
tekur síðan til máls undir borðum
blaðalaust sem er óvenjulegt, örv-
aður af kampavíni og hrifningu
stundarinnar. Heyra má saumnál
detta meðan konungur heldur ræð-
una og allir skynja að hún er mælt
beint frá hjartanu. Hann fullvissar
Íslendinga um elsku sína til þeirra.
Það vekur nokkra kátínu og reyndar
hneykslun þeirra Íslendinga, sem
telja sig veraldarvana, að séra Árni
Jónsson á Skútustöðum gengur til
drottningar eftir máltíðina og þakk-
ar fyrir matinn að góðum og gömlum
íslenskum sið.“ Hér vitnar Guðjón í
handrit Hannesar Þorsteinssonar
þjóðskjalavarðar, en þar segir: „Um
þingmannaförina til Dannerkur
þetta sumar ætla ég ekki að tala,
þótt segja mætti frá ýmsu kátlegu í
sambandi við hana og um framkomu
ýmissa þingmanna þar t.d. ... fram-
hleypni séra Árna prófasts á Skútu-
stöðum og samtal við drottninguna,
er hann þakkaði henni fyrir matinn,
....
Eins og áður greinir er fullyrt í
textanum, að séra Árni hafi aldrei
áður komið til útlanda og gefið er í
skyn, að heimalningsháttur og
sveitamennska hafi ráðið framkomu
hans í konungsveislunni.
Hér er staðreyndum snúið á haus.
Sannleikurinn er sá, að Árni sigldi til
Vesturheims árið 1874, rúmlega tví-
tugur, þar sem hann eygði ekki
möguleika á langskólanámi hér
heima. Hann var þar í hópi einna
fyrstu Íslendinganna, sem flúðu erf-
ið lífskjör hér á landi og ruddu braut
landnema, sem fluttust til Vest-
urheims í leit að frelsi og bættum
lífskjörum. Meðan á nokkurra ára
dvöl vestra stóð, vann Árni fyrir sér
með daglaunavinnu, meðal annars
skógarhöggi, en sótti jafnframt
skóla og lauk kennaraprófi.
Flestir vesturfara á þessum tíma
hófu dvöl sína í Ontario-fylki í Kan-
ada en margir fóru þaðan suður yfir
landamærin til Mið-Norðurríkja
Bandaríkjanna. Sumir héldu síðar
áfram vestur á bóginn, þ. á m.
Stephan G. Stephansson skáld.
Þetta var áður en landnám í Kanada
hófst fyrir alvöru. Áður höfðu nokkr-
ir Þingeyingar flust alla leið til Bras-
ilíu og hópur mormóna til Utah í
Bandaríkjunum. Sumir Íslending-
anna sóttu skóla í Kanada eða
Bandaríkjunum og urðu áhrifamenn
meðal landa sinna en nokkrir sneru
aftur heim, eftir mislanga dvöl
vestra. Einn þeirra var Árni Jóns-
son. Eftir nokkurra ára dvöl í Vest-
urheimi sneri hann heim til Íslands.
Hann innritaðist í Lærða skólann í
Reykjavík, tók stúdentspróf á
skömmum tíma með því að taka
saman bekki og lauk síðan guðfræði-
prófi tveim árum síðar. Hann gerðist
prestur á Borg á Mýrum og var
þingmaður Mýramanna 1886-1891.
Hann varð eftir það prestur og pró-
fastur á Skútustöðum í Mývatns-
sveit, þar sem rætur ættar hans lágu
og var alþingismaður Norður-
Þingeyinga 1902-1908.
Í bók sinni Samferðamenn segir
Jónas Jónsson frá Hriflu, að séra
Árni hafi verið einn af leiðtogum í
foringjaliði Þingeyinga á því tíma-
bili, þegar sýslungar hans höfðu for-
ystu í samvinnumálum og bók-
menntum, en meðal þeirra var
bróðir hans Sigurður á Ystafelli, síð-
ar ráðherra.
Íslendingar, sem fluttust til Vest-
urheims á þessum tíma, voru ekki
aðeins að flýja fátækt og erfið lífs-
kjör, heldur einnig misrétti og
stéttaskiptingu. Hið sama höfðu
landnemar frá öðrum löndum gamla
heimsins gert á undan þeim. Þeir
vildu, m.a. losna undan einræði
kónga og keisara.
Á tíu ára dvöl minni í Bandaríkj-
unum og ferðum til Kanada kynntist
ég mörgum Vestur-Íslendingum.
Ein þeirra var öldruð kona, sem
flust hafði ung frá Íslandi. Foreldrar
hennar voru í húsmennsku hjá efn-
uðum bónda norður í landi. Á heim-
ilið var ráðinn kennari til að upp-
fræða börn húsbændanna en hún
fékk ekki að njóta kennslunnar, þótt
hún grátbæði og berði á dyr
kennslustofunnar. Hún ólst síðan
upp í nágrenni við Stephan G. í
Norður-Dakota og var leiksystir
dætra hans. Hún sagði, að sá hefði
verið munur á lífsbaráttunni, þótt
hörð væri heima og vestan hafs, að
þar stóðu allir jafnfætis og hjálp-
uðust að þegar móti blés.
Stofnendur þjóðríkis Bandaríkj-
anna kusu sér lýðræði og ákváðu að
velja sér forseta á fjögurra ára fresti
í stað þess að undirgangast ætt-
gengt konungsvald. Í sjálfstæðisyf-
irlýsingu Bandaríkjanna, sem þeir
sömdu, er lýst yfir því, að allir séu
skapaðir jafnir og eigi rétt til lífs,
frelsis og hamingjuleitar.
Þegar Árni Jónsson dvaldist í
Vesturheimi var þrælastríðinu ný-
lokið í Bandaríkjunum. Abraham
Lincoln forseti hafði látið lífið fyrir
morðingjahendi vegna baráttu sinn-
ar fyrir réttindum blökkumanna og
afnámi þrælahalds. Hann var fædd-
ur og uppalinn í miðvestrinu, kom-
inn af fátæku sveitafólki. Hann naut
ekki formlegrar langskólagöngu, en
með sjálfsmenntun öðlaðist hann
lögmannsréttindi og náði meira valdi
á enskri tungu og ræðumennsku en
mestu snillingar bæði hins nýja og
jafnvel hins gamla heims. Hann
barðist alla tíð fyrir rétti þeirra sem
minna máttu sín og órétti voru beitt-
ir og lét líf sitt fyrir málstaðinn.
Ég leyfi mér að álykta, að sú arf-
leifð frelsis og jafnréttis, sem Abra-
ham Lincoln skildi eftir sig hafi ekki
látið hinn unga Þingeying ósnortinn,
þegar hann leitaði sér menntunar í
Vesturheimi á svipuðum slóðum. Ég
hygg að Árni hafi tekið hugmyndir
Lincolns með sér heim til Íslands og
áfram til Kaupmannahafnar á vit
konungs og drottningar. Enn þann
dag í dag líta Bandaríkjamenn á for-
seta sinn sem fremstan meðal jafn-
ingja og hann heilsar jafnvel með
kossi og handabandi, þegar við á. Í
siðareglum Bandaríkjaforseta mun
til þess mælst, að hann bugti sig ekki
eða beygi fyrir kóngum, keisurum
eða einræðisherrum.
Skútustaðaheimilið í tíð séra Árna
var stórt og mikið um, að erlendir
ferðamenn sæktu það heim til þess
að ræða við og fræðast af prestinum.
Frásagnir og myndir í ferðabókum
útlendinga eru því til staðfestingar.
Það mun hafa skipt þá miklu, að
hann talaði enska tungu reiprenn-
andi, sem sennilega var fátítt meðal
íslenskra presta og annarra ís-
lenskra embættismanna á þeim
tíma, sem flestir höfðu menntast hér
heima og í Danmörku. Séra Árni var
skáldmæltur og spilaði á fiðlu í frí-
stundum . Ég leyfi mér að vitna í
bókina Til Heklu, Endurminningar
frá Íslandsferð eftir Albert Eng-
ström, ísl. þýðing útgefin í Reykja-
vík 1943, þar sem segir m.a:
„En hvað sem um það er, við erum
nú komnir heim í hlað á Skútustöð-
um og prófasturinn, séra Árni Jóns-
son, kemur á móti okkur, í mjúkum
sauðskinnsskóm og með pípuna í
munninum. Hann veit auðvitað ekk-
ert um það hverjir við erum, en sem
aldrað prúðmenni breytir hann ekki
því efagirninnar brosi, sem hann bar
er hann kom út úr bæjardyrunum,
án þess að hafa hugmynd um gesta-
komu. Hann er mikill maður vexti,
axlabreiður og bregður fyrir neista
af kímni í vinstra augnakróknum.
Hann býður okkur mat og gistingu
þann tíma, sem við viljum dvelja
þar.“...
„Hann býður okkur inn í torfbæ-
inn og fyrirskipar mat handa okkur.
Mér varð það fyrst fyrir að líta í
bókaskápinn. Þar var alls ekki um
neitt lélegt að ræða. Mest var þar af
enskum bókum, því að prófasturinn
hafði dvalið nokkur ár í Kanada.
Hann fræddi okkur um það, að af út-
lendum málum væri sér enskan töm-
ust, hann kysi heldur að tala hana en
dönsku. Nú var Wulff ágætur ensku-
maður og fór því samtalið fram á
ensku, bæði um kvöldið og daginn
eftir.
Prófasturinn var menntaður mað-
ur. Hann sagði frá veru sinni í Kan-
ada og af frásögn hans skildi ég það,
að hann hafði áhuga á bókmenntum,
enda þótt það muni varla vera þægi-
legt að búa á jarðeldasvæði, vera
prestur og lesa Byron samtímis!“ ...
Af því, sem ofan greinir leyfi ég
mér að álíta, að það sem réð því, að
sveitapresturinn séra Árni þakkaði
Danadrottningu fyrir góðgerðir á
sama hátt og íslenskum húsmæðrum
hafi ekki verið heimalningsháttur,
heldur sú sýn á jafnræði og andúð á
stéttaskiptingu, sem hann hafi tekið
með sér frá Vesturheimi til Evrópu
og þar með í konungsveisluna í
Kaupmannahöfn. Ekki er undarlegt,
þótt „framhleypni“ séra Árna hafi
stungið í augu þeirra, sem styttra
höfðu hleypt heimdraganum en
hann.
Hafa skal heldur það, er sannara reynist
Eftir Auðólf
Gunnarsson » Sannleikurinn er sá,
að Árni sigldi til
Vesturheims árið 1874,
rúmlega tvítugur, þar
sem hann eygði ekki
möguleika á lang-
skólanámi hér heima.
Auðólfur
Gunnarsson
Höfundur er læknir.
Árni Jónsson
frá Skútustöðum