Ský - 01.04.2007, Blaðsíða 52

52 sk‡
Njósnarar
Þegar njósnarinn
vingast við viðfangsefnið
Hernámslið Breta og Bandaríkjamanna gerðu langan lista með nöfnum manna sem
þeir töldu að gætu orðið sér hættulegir. Suma þessa menn átti að handtaka strax ef
Þjóðverjar reyndu að ráðast inn í Ísland. Ekki voru heimildirnar alltaf áreiðanlegar. Bretar
borguðu til dæmis rónum fyrir upplýsingar sem stundum voru búnar til á staðnum til
þess að eiga fyrir spritti. Talið er að Hendrik Ottósson hafi verið heimildarmaður um
marga á listanum. Þar var fátt um kommúnista en sjálfstæðismenn margir.
Í skjalasöfnum erlendis hefur fundist listi frá árinu 1944. Einn þeirra manna sem var á svarta listanum var Reynir Zoëga á Norðfirði. Hann var þá liðlega tví-
tugur og var árið 1941 afgreiðslumaður fyrir
Shell á Norðfirði. Reynir lærði vélvirkjun og
vann lengst af í Dráttarbrautinni og síðar í
Síldarvinnslunni. Hann var um árabil bæj-
arfulltrúi Sjálfstæðisflokksins á Norðfirði og
formaður stjórnar Sparisjóðs Norðfjarðar.
Flestir þeir sem á listanum voru höfðu ekki
hugmynd um það fyrr en hann kom í ljós
áratugum síðar en Reyni var fullkunnugt
um að njósnað hefði verið um hann. Hann
er þó ekki á barmi taugaáfalls eins og ýmsir
sem talið er að hleraðir hafi verið símar hjá
heldur hafði hann gaman af því að rifja upp
njósnasöguna.
Hættulegir menn?
Á listanum var Reynir flokkaður í 2. flokk og
samkvæmt því hættulegastur Norðfirðinga.
Faðir hans, Tómas Zoëga sparisjóðsstjóri,
var einnig á listanum en var í 3. flokki. Þór
Whitehead segir frá því í bókinni Bretarnir
koma að í 2. flokki hafi verið „[H]ættulegir
menn, en ólíklegri [en menn í 1. flokki] til
að veita innrásarliði tafarlausa hjálp af eigin
mætti.“ Í 3. flokki voru hins vegar „[M]enn,
sem líklega mundu ekki veita þýsku innrás-
arliði beina hjálp, en mundu líklega fagna
slíku liði, njósna fyrir Þjóðverja og hjálpa
þeim, eftir að þeir hefðu náð fótfestu í land-
inu.“ Ekki veit Reynir hvers vegna hann
lenti á listanum en sagði að þar hefðu lent
harðir sjálfstæðismenn. Á Norðfirði voru
þekktir Bretavinir á listanum, eins og Björn
Björnsson kaupmaður og Guðmundur Sig-
fússon, sem var umboðsmaður enskra tog-
ara. Jóhannes bróðir Reynis var við nám
í Þýskalandi og hafði orðið þar innlyksa í
stríðinu. Kannski hefur það haft áhrif.
„Ég átti reyndar armband með haka-
krossinum sem Gunnar Ármannsson frændi
minn gaf mér árið 1936. Það voru til tvö slík
armbönd á Norðfirði og við gerðum okkur
leik að því nokkrir strákar að ganga með þau
1. maí. Þá voru kommarnir með samkomu
og við gerðum það af skömmum okkar að
ganga saman tveir og tveir fyrir framan þá
með armbandið. Þegar við vorum komnir
úr augsýn tókum við af okkur armböndin
og settum á næstu stráka. Þannig leit þetta út
sem talsverður hópur. En ég held að það hafi
engir félagar í Þjóðernisinnaflokknum verið
á Norðfirði,“ segir Reynir.
Njósnarar koma til leiks
Líklega var það vorið 1941 að tveir Bretar
komu til Norðfjarðar og fengu gistingu hjá
Helga Jónssyni á Hól. Þeir gengu svo inn í
bæinn og mættu þá Reyni og tóku tal við
hann, spurðu til vegar og ýmislegt um stað-
hætti. Reynir svaraði þeim greiðlega. Annar
þeirra var nefndur Tom S. en hinn hét Keith
Cochran. Þeir voru í njósnaþjónustunni og
báru skammbyssur. Þessir menn voru hærra
settir í hernum en þeir sem fyrir höfðu verið
sem voru merktir KOYLI eða King’s Own
Yorkshire Light Infantry. Cochran var sonur
timburkaupmanns í Brighton og hann hafði
meðal annars farið til Noregs vegna timb-
urverslunarinnar fyrir stríð. Þeir voru stað-
settir á Seyðisfirði.
Þeir voru nokkurn tíma á Norðfirði
en Keith Cochran nokkrum vikum lengur.
Reynir hafði haft gaman af því að fara einn
á skíði upp um fjöll og firnindi og líklega
hefur einhverjum þótt þessar ferðir grun-
samlegar og talið að hann væri með leynilega
talstöð einhvers staðar uppi í fjöllum og
gæti þaðan miðlað upplýsingum. Aðalerindi
þeirra var að kanna Reyni og Helga gestgjafa
þeirra á Hól en Þórarinn Guðmundsson
vélstjóri, kallaður Tóti svarti, mun hafa sagt
Bretum á Norðfirði um þessar grunsemdir
sínar um talstöðina. Þórarinn var reyndar
líka á svarta listanum þannig að ekki hafa
menn treyst honum alveg.
Úr kafbátaleit í kaffi
Eftir að Tom var farinn sagðist Keith hafa
mikinn áhuga á því að fara með Reyni á
skíði inn í sveit og það var auðsótt mál.
Keith sagðist hafa farið á skíði í Noregi
og hefði gaman af því að reyna fyrir sér á
Íslandi líka. Hann hefur kannski vonast
til að Reynir leiddi hann að leynistöðinni.
Ekkert varð úr því sem von var en ferðin
var vel heppnuð. Á kvöldin sat hann oft
og drakk kaffi heima hjá foreldrum Reynis
og spjallaði um heima og geima. Þá kom
meðal annars fram að bróðir Reynis var í
Þýskalandi og að Reynir hafði hug á að fara
í siglingar til Englands.
Texti: Benedikt Jóhannesson