Morgunblaðið - 18.04.2015, Blaðsíða 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. APRÍL 2015
BÆJARLIND 16 I 201 KÓPAVOGUR I SÍMI 553 7100 I LINAN.IS
OPIÐ MÁN TIL FÖSTUDAGA 11 - 18 I LAUGARDAGA 11 - 16
SMILE SÓFI 217 CM - FRÁBÆRT ÚRVAL AF
ÁKLÆĐUM VERĐ FRÁ KR. 184.900
BETINA EIKARSKENKUR 170X43X72
KR. 142.900
FLINGA
160 CM
KR. 16.700
FLINGA
80 CM
KR. 9.800
KR. 6.400
35 cm 28 cm 13 cm
KR. 6.490 KR. 1.850
FRÁBÆRT
ÚRVAL
AF PÚĐUM
VERĐ FRÁ
KR. 4.900
BORĐ 2 SAMAN
KR. 36.400
ASYMMETRIC
HANGANDI LJÓS
KR. 21.800
MINIMAL
VEGGKLUKKUR
KR. 9.980
BORĐ 2 SAMAN
KR. 28.400
Landsbankinn birti heilsíðuauglýsingu eftir að hafa gleypt SparisjóðVestmannaeyja. Þar stóð m.a. þetta: „Reikningar og kort virka líktog áður sem og netbanki en þegar fram líða stundir verða viðskipta-vinir færðir í samsvarandi vörur hjá Landsbankanum.“ Pottfélagi
muldraði eitthvað um mannamál og peningaskort Landsbankans þegar kæmi
að yfirlestri.
Orðin foreldri og foreldrar eru tvær orðmyndir. Foreldri er hvorugkyns, og
fleirtalan er foreldri: annað foreldrið, bæði foreldrin. En orðið foreldrar er
karlkyns og einungis notað í fleirtölu: báðir foreldrarnir. Ýmis fleiri dæmi eru
um mismunandi kyn sama orðsins (eða tveggja afbrigða): vættur (kk og kvk);
atgervi (kvk og hk); örn (kk og kvk); (regn)skúr (kvk og kk); fannfergi (hk)/
fannfergja (kvk) o.s.frv.
Dægradvöl, ævisaga Benedikts Gröndals Sveinbjarnarsonar, er stór-
merkileg heimild um íslenska
borgarastétt 19. aldar (einnig
um Íslendinga í Kaupmanna-
höfn), t.d. drykkjuskap
menntamanna. Gröndal ræð-
ir líka um mál og stíl. Honum
fannst stíll Fjölnismannsins
Konráðs Gíslasonar „raunar
málfræðislega réttur en þurr og ekki laus við tilgerð eins og flest í Fjölni“. Svo
bætti Gröndal við innan sviga: „Konráði hætti til að fara of langt í málinu; þann-
ig vildi hann ekki hafa orðið ‚tilgerð‘, þótti það óíslenskt, líklega af því að á
dönsku er sagt ‚at gjöre sig til af noget‘“ (1965:210). [Tókuð þið eftir s-inu í mál-
fræðislega? Svokallað bandstafs-ess, ekki eignarfalls-ess!]
Dönskuáhrifin hafa dofnað í máli okkar miðað við það sem er í Dægradvöl.
Gröndal talar um familíunöfn (ættarnöfn), gera áhrif (hafa áhrif), póetískt ele-
ment, óska til lukku, til allrar ólukku, gefa illan karakter, examensmann og
examensstíl, physik, æsthetik, á fyrsta sal, af prívatmanni að vera o.s.frv.
Hvernig er boðháttur af „deyja“? Gefum Gröndal orðið þar sem hann talar
um danskan trésmið, búsettan í Reykjavík; hann átti íslenska konu: „Þegar A.
lá banaleguna, þá var hann að fárast um að konan sín yrði nú að missa sig, en
hún sagði: „dey þú bara, pabbi, ég giftist aftur“; annars er ekki getið um að
þeim kæmi illa saman“ (159).
Mannlýsingar Gröndals eru óborganlegar. Um skólafélaga sagði hann:
„…hann var lítill og ljótur, óþrifalegur og munnstór og slefaði ávallt; hann var
fluggáfaður, en gáfurnar voru ófagrar og leiðinlegar“ (101). Fleiri dæmi:
„Hann var ekki sjómannslegur, og líklega upprunalega fremur lagaður fyrir
bóknám eða málverk, en varð sérvitur og staurslegur af uppfræðingarskorti“
(93). Hann „var lítill maður vexti, veiklegur og óstyrkur að sjá, mjóhljóðaður og
skrýtinn, með plástur á höfðinu, fótaveikur og aumingjalegur en ákafamaður“
(244).
Fjölmargir „komu að máli við mig“ eftir síðasta pistil (14. mars) og sögðust
ekki hafa skilið neitt í fyrirsögninni (Beysi-Kalli). Ég svaraði á þá leið að basi-
cally væri Kalli á móti slettum.
bæði foreldrin???
báðir foreldrarnir???
„Dey þú bara, pabbi“
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Það hafa verið tveir meginstraumar á ferð í sam-félagsumræðum á Vesturlöndum frá því að fjár-málakreppan skall á haustið 2008. Annars vegarsú krafa að böndum verði komið á starfsemi
fjármálafyrirtækja og að það sé ekki sjálfsagt að skatt-
greiðendur taki á sig tapið ef bankar fara í þrot. Hins veg-
ar hefur verið áberandi ólga meðal almennings beggja
vegna Atlantshafs vegna vaxandi ójöfnuðar í þessum sam-
félögum.
Nú er barátta um útnefningu stóru flokkanna tveggja í
Bandaríkjunum vegna forsetakosninganna 2016 að hefjast
og þá vekur það athygli að eitt fyrsta málið, sem Hillary
Clinton tekur upp í baráttu sinni fyrir útnefningu sem
frambjóðandi demókrata er þessi ójöfnuður. Hún segir að
launakjör forstjóra í Bandaríkjunum séu að meðaltali 300-
föld launakjör almennra starfsmanna.
Í frétt Reuters-fréttastofunnar um þetta efni sl. mánu-
dag kemur fram, að árið 1965 hafi laun forstjóra vestan
hafs verið að meðaltali 20-föld laun
almennra starfsmanna.
Óvísindalegt mat manna á meðal
hér á Íslandi á þeim tíma var að
ekki væri óalgengt að laun æðstu
stjórnenda fyrirtækja væru þrefalt
hærri.
Ólgan meðal almennings var mest á árunum 2011 og
2012. Hún var talin hefjast á Spáni með svonefndri M-15
hreyfingu eða hreyfingu hinna reiðu, sem á skömmum
tíma birtist í mótmælafundum í nær 60 borgum og bæjum
á Spáni og breiddist síðan út til Ítalíu og Grikklands og í
minna mæli til nokkurra annarra Evrópuríkja.
Mesta athygli vakti þó sá angi hennar, sem náði til
Bandaríkjanna og gekk þar undir nafninu Occupy Wall
Street enda beindist hún mest að fjármálafyrirtækjum
vestan hafs.
Pólitísk birting þessara mótmæla í Evrópu er að ein-
hverju leyti kosningasigur SYRIZA, sem er bandalag
vinstri flokka í Grikklandi, fyrir nokkrum mánuðum, og
framgangur Podemos, sem er nýr vinstri flokkur á Spáni,
svo og velgengni Þjóðfylkingar Marine Le Pen á hægri
kantinum í Frakklandi og áþekkra flokka bæði í Ung-
verjalandi, Hollandi, Svíþjóð og Finnlandi, svo að dæmi
séu nefnd.
Þekktasti málsvari þeirra sjónarmiða sem Occupy Wall
Street-hreyfingin barðist fyrir í Bandaríkjunum er senni-
lega Elizabeth Warren, öldungadeildarþingmaður, en
margir telja að Hillary Clinton sé nú að láta undir þrýst-
ingi frá henni með þeim tón, sem hún er að slá í kosninga-
baráttu sinni.
Málið kann þó að vera flóknara. Í bók sinni Locked in
the Cabinet, gefur Robert Reich, fyrrverandi vinnumála-
ráðherra í ríkisstjórn Bill Clintons, til kynna að hann og
Hillary hafi verið bandamenn í að reyna að koma böndum
á Wall Street en ekki haft erindi sem erfiði.
Hér á Íslandi hefur pólitísk ólga brotist fram aftur og
aftur á árunum frá hruni, bæði á Austurvelli og kannski að
einhverju leyti í þjóðaratkvæðagreiðslu um Icesave. En
segja má að mótmælin á Austurvelli hafi frekar verið eins
konar tilfinningaleg útrás fremur en að þau hafi stefnt að
einhverju ákveðnu marki. Nú má hins vegar spyrja, hvort
við erum að sjá vísbendingar um að undirliggjandi pólitísk
ólga frá hruni sé að finna sér ákveðinn farveg.
Fyrst má nefna kjaradeilurnar. Auðvitað vita forystu-
menn launþegafélaganna og einstakir félagsmenn þeirra
að kröfugerðin eins og hún liggur fyrir nú yrði til ófarn-
aðar, ef hún kæmi til framkvæmda. En kannski má segja
að með henni séu launþegar að segja: hingað og ekki
lengra alveg eins og almenningur í Evrópulöndum sem í
raun hefur risið upp og knúið ráðandi öfl til að hverfa frá
þeirri stefnu að græði bankar komi
sá gróði í hlut eigenda og æðstu
stjórnenda en tapi þeir eigi
almenningur að borga.
Hér vísar fólk til þess að ein-
stakir hópar opinberra starfs-
manna og æðstu stjórnendur
fyrirtækja hafi tekið meira til sín en almennum launþeg-
um sé ætlað. Þessa tilfinningu má greina í hnotskurn í
viðbrögðum við fréttum um arðgreiðslur HB Granda og
hækkun á þóknun stjórnarmanna í því fyrirtæki.
Það er ekki fráleitt að líta á óraunhæfa kröfugerð laun-
þegasamtaka sem úrslitakosti: Ef þið ætlið að haga ykkur
svona, gerum við það líka.
Í annan stað má líta á samþykktir flokksþings Fram-
sóknarflokksins um bann við greiðslu bónusa í bönkum og
andstöðu við nýja einkavæðingu Landsbankans sem vís-
bendingu um að sá flokkur ætli að reyna að sigla á þeim
öldufaldi, sem varð til með hreyfingu hinna reiðu á Spáni
og þeirra sem ætluðu að hernema Wall Street. Öflugir
þingmenn á borð við Ásmund Einar Daðason, Frosta
Sigurjónsson, Karl Garðarsson og Vigdísi Hauksdóttur
eru þar í forystu.
Fólk hugsar ekkert öðru vísi hér á Íslandi en í nálægum
löndum. Vandamálin eru þau sömu í stórum dráttum.
Tilfinningarnar eru þær sömu.
Þessar tilfinningar birtast í stuðningi við flokka lengst
til vinstri á Spáni og í Grikklandi. Þær koma fram í stuðn-
ingi við Marine Le Pen í Frakklandi. Þær koma fram í
stuðningi við Pírata hér á Íslandi.
Það er athyglisvert í þessu sambandi að kröfugerð laun-
þegafélaganna virðist fremur knúin áfram af grasrótinni
en forystunni. Forystumenn ASÍ eru að verulegu leyti á
hliðarlínu.
Nái forystumenn núverandi stjórnarflokka að skilja
þær tilfinningar, sem hér búa að baki hafa þeir enn ráð-
rúm til að ná tökum á atburðarásinni.
Stjórnmálaflokkar, sem ekki endurspegla með ein-
hverjum hætti í sínu starfi eða málflutningi slíka strauma
meðal almennings eru á þeirri vegferð að visna upp.
Er pólitísk ólga frá
hruni að finna sér farveg?
Með óraunhæfri kröfugerð
eru launþegar að segja:
hingað og ekki lengra.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar ég dvaldist í Perú á dög-unum leitaði enn á hugann,
hvers vegna sumar þjóðir eru fátæk-
ar og aðrar ríkar. Þótt Perúmönnum
hafi gengið tiltölulega vel síðasta
aldarfjórðung eftir miklar umbætur
á öndverðum tíunda áratug tuttug-
ustu aldar, hafa þeir löngum verið
fátækir og eru enn. Eitt skynsam-
legasta svarið, sem ég hef fundið við
þessari spurningu, er í bókinni Þess
vegna vegnar þjóðum illa (Why Nat-
ions Fail) eftir Daron Acemoglou í
MIT og James Robinson í Harvard,
sem út kom 2012. Í fæstum orðum er
þetta svar, að gæfumun þjóða geri,
hvort skipulagið einkennist af sjálf-
töku (extraction) eða þátttöku
(inclusion).
Höfundar bera saman suður- og
norðurhluta þorpsins Nogales á
landamærum Bandaríkjanna og
Mexíkós. Norðan megin er miklu
meiri velsæld. Samt eru íbúar
beggja hluta af sama uppruna og
steinsnar hverjir frá öðrum. Ástæð-
an er sú að Bandaríkin byggðust
innflytjendum, sem stofnuðu ríki til
að tryggja frelsi sitt og fá að stjórna
sér sjálfir. Þar er skipulag þátttöku.
Í Mexíkó stóð hins vegar fyrst veldi
Asteka, og þegar Spánverjar her-
tóku landið, gerðist ekki annað en
það, að gamla valdastéttin, sem hafði
kúgað íbúana og arðrænt, þokaði
fyrir nýrri valdastétt, sem hélt
áfram að kúga íbúana og arðræna.
Þar er skipulag sjálftöku. Hið sama
gerðist í Perú. Þar stóð veldi Inka,
og þeir drottnuðu yfir öðrum íbúum
landsins, kúguðu þá og arðrændu.
Síðan lögðu Spánverjar Inkaveldið
undir sig, og þeir tóku sess Inkanna,
reyndu að gera allan umframarð
upptækan.
Acemoglou og Robinson vísa
þeirri algengu skoðun á bug, að
gömlum breskum nýlendum vegni
almennt betur en gömlum nýlendum
annarra Evrópuþjóða. Benda þeir á,
að allur gangur sé á því. Þeim gömlu
bresku nýlendum vegni vel, þar sem
landið hafi verið að mestu leyti tómt
áður, en byggst innflytjendum og
búið við bresk lög, til dæmis Ástra-
líu, Nýja Sjálandi og Kanada. Þar
myndaðist skipulag þátttöku. En
öðrum breskum nýlendum vegni
miður, til dæmis Indlandi, Ghana og
Nígeríu, þar sem bresku nýlendu-
herrarnir hafi lítt hreyft við sjálf-
töku hefðbundinna valdastétta. En
hvað er til ráða, ef greining Acemog-
lous og Robinsons er rétt? Það er
ekki að reyna að gera hina fátæku
ríkari með því að gera hina ríku fá-
tækari, enda mistekst það alltaf,
heldur að skapa skilyrði til þess, að
allir geti orðið ríkari, líka hinir fá-
tæku.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Sjálftaka eða þátttaka