Morgunblaðið - Sunnudagur - 14.06.2015, Blaðsíða 46

46 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14.6. 2015
Menning
S
annarlega hafa Passíu-
sálmarnir haft mikil
áhrif á tungumálið,“
segir Mörður Árnason
íslenskufræðingur, sem
annaðist nýja útgáfu Passíusálma
Hallgríms Péturssonar, en forlagið
Crymogea stendur að baki útgáf-
unni. Birna Geirfinnsdóttir hann-
aði bókina. Í fyrra voru liðin 400
ár frá fæðingu Hallgríms Péturs-
sonar og á næsta ári eru 350 ár
liðin frá því að fyrsta útgáfa Pass-
íusálmanna leit dagsins ljós.
Útgáfa Marðar þykir marka
tímamót, þar sem sálmarnir eru í
fyrsta sinn settir fram í bók með
útskýringum fyrir lesendur og er
útgáfan einkar aðgengileg almenn-
ingi sem vill kynna sér sálmana
betur, en fleyg orð, málshættir,
orðskviður, sálmar og bænir úr
Passíusálmunum hafa lifað á
vörum þjóðarinnar í hálfa fjörðu
öld, allt til dagsins í dag. Sumt af
því sem fólk heldur að hljóti að
hafa verið til nánast frá upphafi
reynist vera úr Passíusálmunum
eða sést fyrst þar.
Margur hefði til
dæmis haldið að sá
frægi orðskviður
„Heimur versnandi
fer“ hefði alltaf
verið til, en Hall-
grímur var fyrstur
til að setja hann
fram í þessari
mynd.
„Það er mikið
um fleyg orð úr
Passíusálmunum í
tungumálinu og
þau hafa stundum
orðið að almennum
sannleik án þess
að fólk þekki upp-
runa þeirra. Það
má nefna ótal
dæmi. „Huggun er manni mönnum
að“ er beint úr Passíusálmunum
og lýsir vel heldur drungalegri
lífssýn 17. aldar, öfugt við til
dæmis svipaðan málshátt úr Háva-
málum; „Maður er manns gaman,“
sem lýsir fjörlegri lífssýn vík-
ingaaldar.“
Var verndartákn
Mörður segir einkum tvennt átt
þátt í að Passíusálmarnir festu
sterkar rætur í daglegri menningu
okkar og tungumáli.
„Annars vegar eru þetta heims-
bókmenntir, góður algildur skáld-
skapur, og ekki bara góðar ís-
lenskar bókmenntir, sem væri þó
harla gott. Ég bendi stundum á
að stuttu áður en Hallgrímur
Pétursson fæddist létust stórhöf-
undarnir Cervantes og Shake-
speare, og tónsnillingurinn Bach
fæddist svo nokkrum árum eftir
að Hallgrímur lést. Hallgrímur
passar vel inn í þessa röð barokk-
meistara. Svo er passía Krists
saga sem allir gjörþekktu á fyrri
öldum og meginatriðin í henni
vonandi ennþá.
Hins vegar er svo það að prent-
anir Passíusálmanna eru líklega
fleiri en nokkurs annars skáld-
verks á Íslandi. Passíusálmarnir
voru lesnir samfellt 50 kvöld í röð
vikurnar fyrir páskana og það
þýðir að maður á sjötugsaldri á
18. og 19. öld hafði heyrt Passíu-
sálmana lesna uppundir 60 sinn-
um. Allt fram á okkar daga kunnu
menn því jafnvel heilu sálmana ut-
anbókar. Og margt endaði svo á
því að verða hluti af tungumál-
inu.“
Passíusálmarnir skipta verulegu
máli í kristinni og íslenskri menn-
ingu, sem ekki var hægt að skilja
í sundur á þessum tíma, og verða
trúarskáldskapur lútherskunnar
númer eitt. Sjálfar bækurnar urðu
þá nánast að verndargripum. Það
var meðal annars siður að leggja
þær á brjóst hinna látnu í kist-
unni, og er enn tíðkað. Mörður
segir að af grallaraskap hafi sumir
leitt að því líkur
að það sé helsta
ástæðan fyrir mik-
illi sölu á bókunum
í gegnum tíðina.
Hvað gerir það
að verkum að
sumir staðir í
sálmunum veljast
frekar en aðrir til
að öðlast áfram-
haldandi líf í
tungumálinu okkar
sem fleyg orð?
„Það er líkt og
með önnur fleyg
orð; það sem er
vel samið festist í
sessi og svo þarf
textinn að koma
fólki við. Ann-
aðhvort sem almennur sannleiki
og speki eins og að mönnum sé
huggun mönnum að eða sem sér-
tækari boðskapur sem miðast þá
við tilteknar aðstæður manna. Má
þar nefna gagnrýni Hallgríms á
höfðingja og ágirnd í samfélaginu.
Greinilega hafa undirstéttarmenn
leyft sér að hafa úr þeim höfð-
ingjaköflum hendingar og notað
sem eins konar stjórnarandstöðu
við höfðingjana. Gagnrýni á óhóf,
græðgi og valdníðslu var ekki vel
séð, en það var erfitt að hnýta í
smælingjana fyrir að fara með
vers úr Hallgrímssálmum.“
Tilvitnanir í því samhengi má
finna víðs vegar enn í dag og í
kringum hrun bankanna árið 2008
mátti til dæmis oft sjá vitnað í
Passíusálmana í þingræðum og
bloggpistlum. „Ein frægasta til-
vitnunin, sem er þó frá því nokkru
fyrir hrun, er þegar Davíð Odds-
son tók peningana sína út úr
Kaupþingi og vitnaði í því sam-
bandi beint í vers úr Passíu-
sálmunum; „Undirrót allra lasta /
ágirndin kölluð er“.“
Svo má benda á það að í
hruninu gerðist það að þeir sem
töldust vera fyrstir urðu síðastir
og þá var gripið til orða svo sem
„Dramblátum setur drottinn
skammt“. Menn sóttu í tilvitnanir
í Passíusálmana í kringum þetta
tímabil og gera enn.“
Heimsbókmenntir
hverfa ekki
Mörður segir að ekki sé hægt að
líta á Hallgrím Pétursson sem
byltingarmann þótt margt megi
taka úr kvæðum hans og útleggja
í samhengi við samfélagsátök og
stjórnmál fyrr og síðar. Hall-
grímur hafi í samræmi við al-
menna heimssýn síns tíma litið
svo á að kristilegt samfélag væri
samsett úr hófstilltum og sann-
gjörnum yfirmönnum og svo und-
irsátum sem eiga að vera hlýðnir
og guðræknir.
Þegar bregður út af þessu get-
ur ádeilan verið afar hvöss og
Hallgrímur mjög harður, en alltaf
heldur grimmari við yfirvöldin og
höfðingjana, sem líkt er við hina
illu gyðingapresta og hinn rang-
láta dómara Pontíus Pílatus
„En þá má ekki gleyma einlægu
og lýrísku stöðunum í sálmunum,
sem eru hvað tærasti skáldskapur
þeirra og er að finna í dul-
úðarköflunum. Bæði trúmenn og
þeir sem hafa yndi af bók-
menntum sækja ekki síst í þá
staði í sálmunum.“
Heldurðu að yngri kynslóðir
muni halda áfram að vitna til
Passíusálmanna – að þeir lifi í
tungumálinu okkar áfram?
„Já, ég held það. En ég held
líka að það sé ekki jafn greiðfært
inn í Passíusálmana og var og þar
liggur ekki síst tilgangurinn með
bókinni. Málfar sálmanna og orð-
færi er auðvitað töluvert ólíkt því
sem nú er. Heimsmyndin hefur
gjörbreyst, og áherslur í lúterskri
kristni eru líka aðrar nú en var.
Ég vona að með þessari bók höf-
um við brúað þetta bil að ein-
hverju leyti. Á hinn bóginn þurfa
„Líkt og með önnur fleyg orð; það
sem er vel samið festist í sessi,“
segir Mörður Árnason.
Morgunblaðið/Golli
PASSÍUSÁLMAR HALLGRÍMS PÉTURSSONAR Í TÍMAMÓTAÚTGÁFU
Passíusálmarnir munu lifa
MÖRÐUR ÁRNASON HEFUR ANNAST
TÍMAMÓTAÚTGÁFU Á PASSÍUSÁLMUM HALLGRÍMS
PÉTURSSONAR, EN ÍSLENDINGAR HAFA Í 350 ÁR
VITNAÐ Í SÁLMANA Í EINU EÐA ÖÐRU SAMHENGI.
Júlía Margrét Alexandersdóttir julia@mbl.is
* Það er mik-ið um fleygorð úr Passíu-
sálmunum í
tungumálinu og
þau hafa stund-
um orðið að al-
mennum sannleik
án þess að fólk
þekki uppruna
þeirra. Það má
nefna ótal dæmi.