Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.2009, Blaðsíða 37

JÓLABLAÐ 23. desember 2009 MIÐVIKUDAGUR 37
Á miðju sumri 1980 varð Vig-dís Finnbogadóttir heims-fræg á einni nóttu. Hún hafði verið þjóð sinni að
góðu kunn sem stjórnandi frönsku-
kennslu í sjónvarpinu áður en sá
miðill missti nýjabrumið, hafði sinnt
leiðsögn og landkynningarmálum
og verið leikhússtjóri um árabil í
Iðnó – hinu litla, sæta og sögufræga
leikhúsi Leikfélags Reykjavíkur við
Tjörnina. Skömmu áður en Vigdís
hellti sér út í forsetakosningar hafði
hún haldið upp á fimmtíu ára afmæli
sitt austur í Eystra-Geldingaholti þar
sem hún dvaldi á sumrin sem barn
og unglingur.
Þessi glæsilega ljóshærða og blá-
eygða kona, með heiðríkju landsins
í mildum en eilítið sposkum svipn-
um, var kjörin fjórði forseti íslenska
lýðveldisins þann 29. júní 1980, og
var þar með fyrsta konan í veraldar-
sögunni sem kjörin var þjóðhöfðingi
í lýðræðislegum kosningum.
Daginn eftir kjörið átti Vigdís
heimspressuna og bar síðan hróð-
ur lands og þjóðar um víða veröld.
Menn veltu því fyrir sér, þótt enginn
segði það upphátt, hvort hér væri
ekki komið, holdi klætt, hið ljósa
man úr Íslandsklukku Halldórs Lax-
ness. Klerkar landsins kepptust við
að skíra meybörn í höfuðið á henni
enda var Vigdís og forsetaferill henn-
ar íslenskt ævintýri eins og þau ger-
ast best.
Þegar þjóðir upplifa síðan mar-
traðir á borð við bankahrun, gjald-
miðil í frjálsu falli, fjárglæfrastarf-
semi í æðra veldi og svimandi
upphæðir Icesave-reikninga er skilj-
anlegt að menn hverfi á vit fyrri
ævintýra, líti um öxl og svipist um
eftir eldri og traustrari gildum til
leiðsagnar fyrir nýjan kúrs þjóðar-
skútunnar.
Þetta er líklega meginástæða þess
að Vigdís hefur sjaldan verið umsetn-
ari og eftirsóttari en einmitt nú, inn-
an lands sem utan – tæpum þrjátíu
árum eftir hið sögufræga „vorkvöld í
Reykjavík“ – og fjórtán árum eftir að
hún lýsti því yfir að hún yrði ekki aft-
ur í kjöri sem forseti þjóðarinnar.
Vigdís, nú er ævisaga þín nýútkom-
in, skrifuð af virtum ævisagnahöf-
undi. Gera má ráð fyrir að bókin verði
í hópi söluhæstu bóka fyrir þessi jól.
Vekur það ekki blendnar tilfinningar
að stór hluti þjóðarinnar skuli vera að
velta fyrir sér ævi þinni, frá vöggu og
til dagsins í dag?
„Ég geng nú ekki að því vísu að
bókin nái einhverri metsölu. Hvað þá
að stór hluti þjóðarinnar lesi hana yfir
hátíðarnar. En bókin er til staðar og
hefði hún ekki verið skrifuð nú, hefði
hún verið skrifuð síðar. Þetta segi ég
ekki vegna mín sem einstaklings.
Öðru nær. Að forsetakjörinu frátöldu
hefði þetta vel getað verið ævisaga
hvaða íslenskrar konu sem er. En það
er forsetakjörið árið 1980 sem gerir
þessa bók óhjákvæmilega.
Íslensk kona varð fyrst kvenna í
veröldinni kjörin þjóðhöfðingi í frjáls-
um, lýðræðislegum kosningum. Hvað
sem líður minni persónu varð sá at-
burður býsna mikilvægur. Hann varð
mikilvægur fyrir íslenskar konur og
reyndar fjölda annarra kvenna víða
um heim. Þessi atburður átti óneitan-
lega sinn þátt í því að hvetja konur til
dáða og auka sjálfstraust þeirra. Auk
þess sendi hann körlunum þau mikil-
vægu skilaboð að þeir væru ekki leng-
ur einir um hituna.
Ég var langt í frá sannfærð um að
ég myndi sigra í forsetakosningunum
1980. En ég taldi mikilvægt að koma
þeim skilaboðum áleiðis að það væri
engan veginn sjálfgefið að forsetinn
yrði karlmaður. Sá ásetningur minn
var meginástæðan fyrir framboðinu.
Síðan fór sem fór.“
Fannst þér það einhvern tíma vera
álitamál að ljá máls á þessari ævi-
sagnaritun?
„Nei, það fannst mér ekki, og
ástæðan er einmitt sú að forsetakjör-
ið 1980 kallar á bók af þessu tagi, nú
eða síðar. Ég hefði síður viljað að slík
bók yrði skrifuð án þess að ég kæmi
að henni og gæfi þær upplýsingar
sem ég tel sannar og réttar.
Þetta er því nokkuð sem mér hef-
ur fundist ég þurfa að ganga frá. Þeg-
ar svo slíkur afbragðshöfundur og Páll
Valsson er sýndi verkefninu áhuga
varð ég afar þakklát og ánægð og þá
var ekki lengur eftir neinu að bíða.“
Forseti og fjölmiðlar
Fjölmiðlaumfjöllun þróaðist mjög
hratt í forsetatíð Kristjáns Eldjárn og
var í raun öll önnur í forsetakosning-
unum 1980 en hún hafði verið 1968.
Dagblöðin voru að losa sig af klafa
stjórnmálaflokkanna og öll umfjöllun
var orðin mun frjálslegri og hispurs-
lausari. Því var oft haldið fram eftir
kosningarnar að þú hefðir verið mun
meðvitaðri um þessa þróun en karl-
arnir þrír sem þú attir kappi við. Er
ekki nokkuð til í því?
„Satt best að segja hef ég aldrei velt
þessu fyrir mér. Ég held ég hafi komið
fram gagnvart fjölmiðlum eins og mér
var eiginlegt. Það er yfirleitt farsælast
að koma til dyranna eins og maður er
klæddur og vera ekki að setja upp ein-
hvern stífan sparisvip.
Ég var yngri en hinir frambjóðend-
urnir og auk þess bjó ég að töluverðri
reynslu úr fjölmiðlum og leikhúslíf-
inu. Það má vel vera að sú reynsla hafi
komið að notum.
En hitt held ég að hafi skipt sköp-
um: Ég var kona. Og ekki bara kona.
Ég var móðir, ein á báti. Ég skar mig
því úr og vakti umtal og athygli.
Þessi staðreynd gaf mér líklega
visst forskot. En það forskot var engu
að síður svolítið tvíeggjað vopn því
við slíkar aðstæður má ekkert út af
bregða. Þá er eins gott að vera skjót-
ur að svara fyrir sig en stíga jafn-
framt varlega til jarðar og misstíga sig
hvergi.“
Hvernig upplifðir þú kosningabar-
áttuna 1980?
„Hún var ljómandi skemmtileg og
spennandi þegar á heildina er litið.
Auðvitað kvöddu þeir sér hljóðs sem
vildu skoða framboðin og kosning-
arnar með fægðum flokksgleraugum
og ég fór ekki varhluta af slíkri túlk-
un. En á endanum varð þetta þjóð-
aratkvæðagreiðsla um einstakling en
ekki stjórnmálaflokka. „Fólkið velur
forseta“ var slagorð stuðningsmanna
Ásgeirs Ásgeirssonar í forsetakosn-
ingunum 1952, og ég tel að það slag-
orð hafi einnig átt við 1968 og 1980.
Ég held að fari best á því að þjóðin láti
ekki stjórnmálaflokka segja sér fyrir
verkum í þessum efnum.
Það má svo geta þess að mótfram-
bjóðendur mínir voru miklir heið-
urs- og áhrifamenn, hver með sínum
hætti: Guðlaugur Þorvaldsson hafði
verið háskólarektor og ríkissáttasemj-
ari – annálaður mannasættir og prúð-
menni; Albert Guðmundsson hafði
verið stolt þjóðarinnar sem fyrsti at-
vinnumaður okkar í knattspyrnu,
borgarfulltrúi, borgarráðsmaður,
alþingismaður og síðar ráðherra –
raunagóður og öflugur stjórnmála-
maður, og Pétur Thorsteinsson hafði
þjónað okkur á erlendum vettvangi
um langt árabil sem einn reyndasti
og farsælasti sendiherra þjóðarinn-
ar. Hér voru því engir aukvisar á ferð.
Hitt er þó meira um vert, að þeir voru
heiðursmenn sem ég mat mikils.
Ég minnist þess að í lok kosninga-
baráttunnar kom ég til Grindavík-
ur. Ég hafði svolítið kviðið þeirri ferð
enda vissi ég eins og hvert manns-
barn að í því góða plássi var Tómas
Þorvaldsson, útgerðarmaður og
bróðir Guðlaugs, einn helsti máttar-
stólpi atvinnulífsins. Eftir stuttan bíl-
túr í plássinu kom Tómas á reiðhjóli
og hjólaði fyrir bílinn hjá mér. Ég varð
að snarhemla og vissi ekki alveg á
hverju ég ætti von. Þá kom þessi höfð-
ingi blaðskellandi, faðmaði mig að
sér, bauð mig velkomna, skammaði
mig fyrir að láta sig ekki vita að ég yrði
á ferðinni og krafðist þess að ég héldi
framboðsfund í mötuneyti frystihúss-
ins í kaffitímanum. Þetta var höfðing-
leg og drengileg framkoma: Lítil en
góð dæmisaga um það hvernig lýð-
ræði og kosningabarátta eiga að vera
í framkvæmd.“
Ertu sátt við þá fjölmiðlaumfjöllun
sem þú fékkst á þínum forsetaferli?
„Já. Þegar á heildina er litið er ég
mjög sátt. Auðvitað kemst maður ekki
hjá því á sextán ára forsetaferli að fá
um sig umfjöllun í fjölmiðlum sem
maður telur ósanngjarna – og ég er
nú einu sinni þannig innréttuð að ég
á erfitt með að kyngja rangindum og
óréttlæti.
Líklega sárnaði mér mest ómakleg
umfjöllun og tilefnisrýr rangtúlkun
ýmissa fjölmiðla á framkomu minni
og afstöðu þegar ég átti fund með for-
sætisráðherra Kína í opinberri heim-
sókn minni þangað í kjölfar kvenna-
ráðstefnu Sameinuðu þjóðanna
sumarið 1995.
Mér var falið að halda opnunar-
ræðu fjórðu kvennaráðstefnu Sam-
einuðu þjóðanna sem fram fór í Kína
í lok ágústmánaðar og var þá vísað til
þess að ég væri fyrsta lýðræðislega
kjörna konan í sæti þjóðhöfðingja.
Í kjölfarið buðu kínversk stjórn-
völd forseta Íslands í opinbera heim-
sókn til Kína. Íslenskum stjórnvöld-
um var hér vandi á höndum enda
yrði slík heimsókn engin skemmti-
reisa, einungis nokkrum árum eftir
blóðbaðið á Torgi hins himneska frið-
ar. Það að hafna slíku boði hefði hins
vegar verið mjög alvarleg móðgun
gagnvart þessu mikla stórveldi og því
var boðið þegið eftir að málin höfðu
verið rædd og metin í utanríkisráðu-
neytinu.
Á fundi mínum með Li Peng for-
sætisráðherra lenti ég í hugmynda-
fræðilegum kappræðum við hann
um frelsi og lýðræði. Ég átti ekki von
á því að spjall okkar þróaðist á þann
veg – en hélt mínu striki – stóð fast á
mínum vestrænu hugmyndum um
mannréttindi, mannhelgi, frelsi og
lýðræði – og er enn stolt af því hvern-
ig ég hélt fram minni sannfæringu í
þeim orðaskiptum. Það veit hamingj-
an að ég barðist eins og ljón við hann
Li Peng enda fékk ég staðfestingu á
þeirri frammistöðu þegar ég síðar
fékk bréf frá Kínverjum.
En þegar fréttamaður kom til mín
strax eftir fundinn varð mér á að láta
þau orð falla að við hefðum meðal
annars talað um frelsi og afstæði þess.
Þetta var að vísu rétt því okkur greindi
á um skilgreiningar á frelsi. En þetta
var óheppilega til orða tekið og nægði
til þess að ýmsir íslenskir fjölmiðl-
ar túlkuðu orð mín á versta veg fyrir
mig. Það var augljóslega röng túlkun
og afar ósanngjörn í minn garð.
Svona nokkuð gerist þegar fjöl-
miðlar leggja allt kapp á að segja frétt-
ir og leggja jafnvel út af þeim, áður en
nógu ítarlegar upplýsingar liggja fyr-
ir.“
Því er stundum haldið fram, Vig-
dís, að konur hafi meiri áhuga á því
en karlar að komast í fjölmiðla og sjá
myndir af sér í blöðum og sjónvarpi.
Heldur þú að það sé rétt?
„Heldur þú að það sé rétt að konur
séu í öllum tilfellum verri ökumenn
en karlar? Slíkir fordómar þóttu góð
latína fyrir hálfri öld. Þá hristu karlar
höfuðið ef þeir sáu konu undir stýri.
Þetta eru auðvitað fordómar sem eru
sem betur fer á undanhaldi.
Á miðju sumri 1980 varð Vigdís Finn-
bogadóttir heimsfræg á einni nóttu
þegar hún varð fyrsta konan í verald-
arsögunni sem kjörin var þjóðhöfðingi
í lýðræðislegum kosningum. Kjartan
Gunnar Kjartansson settist niður með
Vigdísi á heimili hennar á Aragötunni
einn eftirmiðdag í lok desember og
spjallaði við hana um kosningabaráttuna
fyrir þrjátíu árum, um forsetaembættið,
ýmislegt frá forsetaferli hennar og um
núverandi stöðu lands og þjóðar.
„Forseta Íslands má
aldrei hefja yfir gagn-
rýni því hann er fyrst og
síðast embættismaður
þjóðarinnar og störf
hans þjónusta við hana.
Vigdís „Ég minnist þess frá embættistíð minni að
þegar ég mætti á skrifstofuna á morgnana og fór að
líta í dagblöðin, þá sagði ég oft við sjálfa mig: Æ – það
vona ég að það sé ekki mynd af mér í þessum blöðum.“