Dagblaðið Vísir - DV - 07.12.2012, Qupperneq 42

reykja í skátunum“
„Ég byrjaði að
42 Menning 7.–9. desember 2012 Helgarblað „Réttar-
holtsskóli
var algjört helvíti
„Með kynþroska-
aldrinum þá viku
hnútarnir og skátablöðin
fyrir klámblöðum.„Af hverju ertu svona ljótur?“
-„Ég veit það ekki.“
„Ertu þroskaheftur?“
-„Nei.“
„Má ég hrækja á þig?“
-„Nei.“
S
vona lýsir Jón Gnarr dæmi­
gerðu einelti í sinn garð. Í ný­
útkominni bók sinni Sjóræn­
ingjanum, lýsir Jón æsku­ og
unglingsárum sínum, vegferð
sinni um íslenska menntakerfið sem
er vægast sagt vörðuð harkalegum
árekstrum og svæsnu einelti sem hann
varð fyrir á þessum árum lífs síns.
Jón hittir blaðamann á skrifstofu
sinni í Ráðhúsi Reykjavíkur. Hann er
íklæddur lopapeysunni sem eigin­
kona hans prjónaði á hann. Þá með
skjaldarmerki Reykjavíkurborgar
framan á. „Get ég fengið kaffi? spyr
hann aðstoðarkonu sína og geispar.
Teygir sig svo í nikótíntyggjópakkann.
„Ég er sko búinn að vera hættur að
reykja í 12 ár,“ segir hann og kímir.
Dönskukennarinn dó
áfengisdauða
Jón gekk í Fossvogsskóla í barnæsku
og þaðan fór hann í Réttarholts­
skóla. Í bók hans eru lýsingar hans
á skólagöngu sinni í Réttarholts­
skóla sláandi. Dönskukennarinn,
sem var kallaður Hákon Beikon, var
oft í glasi og fékk sér stundum sopa í
miðri kennslustund. Í einni kennslu­
stundinni segir Jón hann hafa drepist
áfengisdauða fram á borðið. Leikfimi­
kennarinn lét hann fylgja dóttur sinni
yfir götu í skóla í stað þess að vera í
leikfimi. Hann kallaði Jón „Paunka“.
Líffræðikennarinn lét hann óáreitt­
an, Jóni fannst það ágætt, hann gat
reykt sígarettur á bak við gluggatjöldin
í kennslustofunni. Sá kennari var hins
vegar eins og brjálaður vísindamaður
úr teiknimyndasögu. Hann var kall­
aður Gandý og lýsti fyrir nemendum
sínum mikilsverðu starfi sínu á leyni­
legri rannsóknarstofu sinni á miðj­
um Vatnajökli. Flestir kennara skól­
ans og skólameistari létu það óátalið
að Jón mætti ekki í skólann og enginn
kom honum til aðstoðar vegna eineltis
skólafélaganna.
Skólakerfið brást
„Skólakerfið brást mér,“ segir Jón. „Í
Fossvogsskóla leið mér ágætlega. En
Réttarholtsskóli var algjört helvíti.
Eins og ég lít á það í dag: Ég fékk ekki
menntunina sem ég átti rétt á að fá. Ég
hafði rétt á menntun en ég fékk hana
ekki og þannig brást kerfið.
Kerfið var sterkara en ég. Öflugra
og klókara. Þannig að kerfið skilgreindi
sig sem heilbrigt og mig sem frávik.
Það er máttur hins sterka og það er líka
hluti af þessu ranglæti. Það er í raun
kjarninn í ofbeldi, hverrar tegundar
sem það er. Það er einhver eða ein­
hverjir sem hafa eitthvað fram yfir aðra
og hafa þar með sjálfstraust og skil­
greina sig sem norm, eitthvað rétt. Og
nota það síðan sem kúgunartæki á þá
sem falla ekki að þeirra hugmyndum
og skilgreiningum.“
Átti hauk í horni
Hann segir skólakerfið allt annað í dag
en þegar hann var í skóla. „Við höfum
lært af þessum tímum og í dag er tekið
meira mið af þörfum einstaklinga
þótt auðvitað vildi ég sjá meiri
breytingar á kerfinu svo þar þrífist allir
einstaklingar.“
Hann átti hauk í horni í tveimur
kennurum skólans, þeir sýndu honum
bæði virðingu og aðgát.
„Það voru þeir Ingólfur Jóns­
son, sem kenndi kristinfræði, og Jón
Ágústsson enskukennari, uppnefndur
Jón sprettur, sem reyndust mér vel.
Sprettur var ótrúlega þolin­
móður og prúður maður. Hann var
samkynhneigður og krakkarnir hentu
stundum gaman að honum. Mér
fannst hann vandaður maður. Ég var
óþreytandi í að spyrja hann að ýmsu.
Ég var haldinn þráhyggju um pönk og
anarkisma sem hann vissi auðvitað
ekkert um. Hann var ofboðslega vand­
aður. Ég var til dæmis að spyrja hann
um Greenham Common sem var
andófs kvennahreyfing. Þetta var tengt
pönkinu í Bretlandi 1982. Ég man að
hann lagðist í töluverða vinnu til þess
að geta útskýrt þetta fyrir mér. Það
fannst mér fallegt. Mér fannst hann
taka mark á mér.
Svo var það hann Ingólfur Jóns­
son sem samdi Bjart er yfir Betlehem.
Hann var einfaldlega falleg sál og leyfði
mér að vera ég á mínum forsendum.“
Klám, landi og sígarettur
í skátunum
Í bók sinni segir Jón Gnarr einnig frá
félagsstarfi sínu utan skólans. Hann
stundaði skátastarf með skátafélaginu
Garðbúum um tíma. Hann flosnaði á
endanum upp úr starfinu vegna ein­
eltis. Í skátunum rétt eins og skólan­
um fékk hann ekki atlæti við hæfi og
segir frá því að á fundum hafi strákarn­
ir skoðað klámblöð, reykt sígarettur og
þar hafi einnig verið hægt að komast í
tæri við landa.
„Ég átti engan frama í íþróttum.
Ég hafði engan áhuga á íþróttum. Þær
íþróttir sem voru í boði voru hóp­
íþróttir og ég náði ekki árangri í þeim,
hvorki fótbolta né blaki eða neinu sem
var boðið upp á.
En skátarnir voru eitthvað svona
sem ég náði að tengja við. Ég dáðist að
hugmyndafræði Badens Powell, mig
langaði að vera góður og hjálpa öðrum
og svona og svo líka læra að tálga
og kveikja eld – án þess að vera með
eldspýtur. Allt þetta heillaði mig og ég
þreifst vel í skátunum um tíma. En ég
flosnaði á endanum upp úr skátunum
líka vegna eineltis. Ég kunni ágætlega
við mig þar. En í tengslum við allt þetta
einelti sem ég varð fyrir þá flosnaði ég
upp úr skátunum líka. Johnny Rotten
kom í staðinn og varð minn nýi Baden
Powell sem missti kúlið fyrir mér.
Ég man eftir að við sátum á þessum
skátafundum og maður var að lesa
og reyna muna einhverjar reglur
og undirbúa sig undir að taka eitt­
hvert svona próf. En smátt og smátt,
með kynþroskaaldrinum, þá viku líka
hnútarnir og skátablöðin fyrir klám­
blöðum. Og einhverju svoleiðis og svo
vildi það þannig til að einn sveitar­
stjórinn var að brugga landa. En ég
tel nú að það hafi verið um algjöra
undantekningu að ræða á almennu
skátastarfi,“ segir hann og hlær og segir
frá því að hann hafi reyndar byrjað að
reykja í skátunum. „Reykingar voru
mjög kúl á þessum tíma og ég byrjaði
að reykja í skátunum, um þrettán ára
aldurinn.“
Foreldrar lögðu líka í einelti
Jón og fjölskylda hans bjuggu í Foss­
vogsdal. Hann segir þau ekki hafa til­
heyrt heildinni og skorið sig úr í hverf­
inu. Foreldrar hafi bannað börnum
sínum að leika við sig. „Það er þessi
sérkennilega stéttaskipting til staðar í
Fossvogi og við komum þarna inn, ég
og foreldrar mínir. Inn í stétt sem við
tilheyrðum ekki. Foreldrar mínir voru
verkamenn en í þessum hluta hverf­
isins bjó millistéttin. Kannski var það
líka hluti af minni félagslegu einangr­
un, hvað ég náði lítið að tengja. For­
eldrar bönnuðu börnum sínum að
leika við mig og kannski hafði það líka
eitthvað að gera með að ég tilheyrði
annarri stétt,“ segir Jón. „Ég átti ekki
vini í einbýlishúsahverfinu í Fossvogi
en ég eignast vin í smáíbúðahverfinu
og við tengdum í pönkinu.“
Eineltið sem Jón varð fyrir var svo
gróft og mikið að hann hagaði ferðum
sínum svo hann rækist ekki á kvalara
sína. „Það voru ákveðnir staðir sem
ég forðaðist. Ég forðaðist ákveðnar
strætisvagnastoppistöðvar, félags­
miðstöðina Bústaði, kom ekki nálægt
Grímsbæ og gamla Víkingssvæðinu.
Ég labbaði ekki göngustígana heldur
fór á milli húsa eftir krókaleiðum.“
Móðirin og Mikilsháttar menn
hrútleiðinlegar
Jón flúði ekki eingöngu kvalara sína
í daglegum veruleika sínum í Foss­
voginum. Hann flúði líka í heim
bóka. „Já, ég flúði í bækur. Ég las
bækur öllum stundum. Ég las í baði,
á meðan ég sat á klósettinu, í bíltúr
og við matarborðið. Ég las allar bæk­
ur í Bústaðasafninu, meira og minna.
Ég byrjaði í barnadeildinni og las all­
ar barnabækurnar og meira að segja
stelpubækurnar. Ég las Múmínálf­
ana, sem á þeim tíma voru svolítið
álitnar vera stelpubækur, og Línu
langsokk sem er ágætis pönkari og
hafði eflaust mjög mikil áhrif á mig.
Ég byrjaði líka snemma að lesa full­
orðinsbækur og sumar bækur las ég
af því ég komst ekki í annað. Ég las
til dæmis bók sem hét Móðirin, eft­
ir Maxím Gorkí þegar ég var 13 ára.
Hrútleiðinleg bók, en ég lét mig
bara hafa það. Man líka eftir annarri
sem var álíka leiðinleg, Mikilsháttar
menn. Ég las bara hvað sem er hvort
sem bækurnar voru hrútleiðinlegar
eða ekki.“
Jón var svo stórtækur í lestrinum
að þegar hann féll fyrir einhverjum
rithöfundinum vildi hann taka allar
bækur eftir hann í einu á bókasafn­
inu. „Það var eitthvað kerfi búið til á
bókasafninu til að eiga við mig,“ segir
hann og hlær. „Ég veit ekki hvort það
kom einungis frá bókasafninu eða
líka frá skólanum en það voru sett­
ar hömlur á teiknimyndasögur. Það
voru áhöld um hvort það væri mér
hollt að lesa svona mikið af teikni­
myndasögum. Það var svona kvóti,
ég mátti leigja þrjár teiknimynda­
sögur ef ég leigði líka eina bók,“ segir
hann og brosir breitt.
Aðgát skal höfð í nærveru sálar
Að búa yfir góðu sjálfsáliti segir Jón
skipta öllu máli. „Eins og Einar Ben
segir í ljóðinu: Aðgát skal höfð í nær­
veru sálar. Það er svo gríðarlega mikil­
vægt fyrir börn að fá staðfestingu á því
að þau séu málsmetandi einstaklingar.
Það þarf ekki að kosta mikið. Það er
ekki eins og þú þurfir að margítreka
það við börnin. En bara að fá þessa
viðurkenningu, að þú sért einstak­
lingur með skoðanir og tilfinningar og
að það sé ekki gengið á rétt þinn. Ég
missti af þessari viðurkenningu, það
gerði það að verkum að það vantaði
bara eitthvað í mig.“
Jón hefur vegna reynslu sinnar tek­
ið vel á móti þeim börnum sem hafa
opnað sig um reynslu sína og veitt
þeim viðurkenningu sína. „Ég hef
talað við svo marga sem eiga þessa
reynslu og það er mikilvægt að þau
fái að vita að á þau er hlustað. Ég veit
líka að ef þú ert í þessum aðstæðum þá
skiptir hver góð manneskja svo miklu
máli. Það þarf ekki svo mikið, eitt fal­
legt orð. Eitt bros, bara svona litlir hlut­
ir geta gert svo gríðarlega mikið fyrir
krakka. Ég reyni að gefa krökkum sem
stíga fram og tala um erfiða reynslu
sína viðurkenningu mína. Ég vil endi­
lega hitta þá og segja þeim að þeir séu
frábærir.“ 
Kristjana Guðbrandsdóttir
kristjana@dv.is
Viðtal Aðgát skal höfð í nærveru sálar
Að búa yfir góðu
sjálfsáliti segir Jón
skipta öllu máli.
„Eins og Einar Ben
segir í ljóðinu: Aðgát
skal höfð í nærveru
sálar. Það er svo
gríðarlega mikilvægt
fyrir börn að fá stað-
festingu á því að þau
séu málsmetandi
einstaklingar.
MynD eyþór ÁrnASon