Fréttatíminn - 13.11.2015, Blaðsíða 36

Snúa aftur með hátíðartónleika á
áramótunum í Norðurljósasal Hörpu
og í Hofi á Akureyri
Einstök jólagjöf – tryggið ykkur miða strax á harpa.is og mak.is
FORMÁLI
Multa renascentur quae iam
cecidere, cadentque quae nunc
sunt in honore uocabula
Mörg orð, þau er nú eru fallin,
munu endurfæðast, og þau orð
falla, sem nú eru í áliti
(Hóras, Um skáldskaparlistina,
þýð. Gísli Magnússon og Jón
Þorkelsson, 1886)
Þessi bók, sem ég hef valið að kalla
íslenzkt fornrit, hefur að geyma Ís-
lendingasögu sem ber nafnið Geir-
mundar saga heljarskinns. Ástæð-
ur þess að sagan hefur aldrei áður
komið fyrir sjónir almennings eru
brotakennd varðveisla og viss and-
úð sem fylgt hefur sögunni frá upp-
hafi vega. Samkvæmt afritara sög-
unnar snemma á 15. öld, Magnúsi
presti Þórhallssyni, er sagan rituð
af Brandi príor hinum fróða Hall-
dórssyni á 12. öld. Þá er það stór-
eignafólkið Kristín Björnsdóttir
(Vatnsfjarðar-Kristín) og Þorleifur
Árnason sem kaupir Magnús til að
afrita söguna, og samkvæmt Magn-
úsi er uppskrift hans gerð beint eft-
ir frumriti Brands frá 12. öld. Við
vitum ekki hvort sú bók Brands
er enn til, og mun það allvafasamt
að vona. Hitt er ljóst að uppskrift
Magnúsar Þórhallssonar mun hafa
verið til í einkaeign um eða upp úr
1940. Þá fær maður að nafni Svanur
Kjerúlf aðgang að því handriti og
afritar það, eins og hann segir sjálf-
ur á sínum beisku formálablöðum,
«sökum ættartengsla við eigendur
þess». Samkvæmt Svani Kjerúlf var
hér um skinn- eða pergamentbók
að ræða.
(...)
§ 5. List og lífsskoðanir
Það féll í hlut minn að hyggja um
sinn að handaverkunum þínum,
mér fannst sem ættir þú arfinn þinn
undir trúnaði mínum. (Jón Helga-
son, Til höfundar Hungurvöku)
Að mörgu leyti svipar Geir-
mundar sögu til annarra Íslend-
ingasagna. Við greinum hið klass-
íska form og eygjum klassísk gildi.
Flestar persónur eru leiddar fram
fyrir lesanda og dregnar fáum og
skýrum og að því er virðist óum-
breytanlegum dráttum. Fyrirboð-
ar birtast í draumi og veruleika.
Forspáir spekingar sjá hvert stefn-
ir. Ófreskir vara við. Vítahringur
hefnda og barátta sæmdar og van-
sæmdar. Forlagatrú, gæfa og ógæfa.
Hitt mætti dvelja meir við, sem
ekki svipar til annarra sagna, þar
sem Brandur bindur ekki bagga
sína sömu hnútum og aðrir í þess-
ari bókmenntagrein. Sú skýring
hefur komið fram að hann sé að
ryðja nýju formi braut, og því þreifar
hann um kima og beitir efnistökum
sem seinni tíma menn urðu sam-
huga um að láta kyrr liggja. Hitt
er jafn ljóst að það er sérlundaður
maður sem ritar. Hvar einu sleppir
og annað tekur við er ekki auðvelt
að festa hönd á.
Fyrst ber að líta á grunnsöguna,
hreyfiafl hennar og meginstraum. Í
Geirmundar sögu er Ísland í hlut-
verki einskonar gullnámu, ver-
stöðvar sem menn brjóta undir sig
til þess eins að auðgast, en ætla
síðan að láta sig hverfa um leið og
föngin þrýtur. Þetta er greinilega sú
hugsun Geirmundar sem Brandur
miðlar, hann notar auðlindir Íslands
til að auðgast, byggja upp her og
bandalög við stórmenni. Ein og sér
getur grunnsaga þessi komist langt
í að skýra andúðina í garð Geir-
mundar og Brands hjá seinni tíðar
mönnum. Þetta er andþjóðernisleg
saga, þetta er ófagurt upphaf. Þeg-
ar við bætast sagnir af ofveiði og
því sem kalla mætti rányrkju, hinu
algera yfirræði Geirmundar yfir
öðrum og þrælasögur með kámug-
um veruleikablæ þarf ekki frekari
vitnanna við. Upphafsmýta Íslands
snerist um það að hér hefði í upp-
hafi vega ríkt einskonar jafnræði
sjálfstæðra höfðingja sem vildu lifa
frjálsir undan konungsvaldi, og með
fáa sem enga þræla strituðu þeir í
sveita síns andlitis á sínum bæ að
landbúnaði. Það má gerlega skilja
afstöðu miðaldamanna. Ekki er við
þá að sakast.
Innan úr Geirmundar sögu:
XXXV. KAPÍTULI
(...)
Þá segja menn at Geirmundr væri
eigi við alþýðuskap. Er hann reidd-
ist var sem allir menn missti mátt
ok yrði lamir er nær váru. Sumir
sögðu hann eigi mann einhaman,
ok hefði hann numit ýmissa forn-
eskju af þeim Björmum frændum
sínum. Alla setti hljóða er hann
kom til, ok biðu þess at hann mælti,
ok þat ætlu vér at með Geirmundi
heljarskinn höfu vér Íslendingar ko-
mizt næst því at hafa konung í váru
landi. En eftir því sem vér kunnum
bezt skil, var hann maðr einreikull
í hjarta, ok svá stór var hans ein-
semð, at eigi varð mælt iálnum eðr
vættum, röstum eðr vikum; ein-
mani hans var eigi mælanligt í jarð-
neskum mælieiningum.
Þrándr mjóbeinn sat hér í Flatey
fyrstr manna. Hann var maðr spakr
at viti, framsýnn ok forvitri nakk-
vat, ok hafði mörg vísendi numit af
Íslendingasagan sem Ísland vildi ekki
Geirmundar saga heljarskinns er ný bók eftir Bergsvein Birgisson. Geirmundar saga er „nýtt
íslenzkt fornrit“, Íslendingasagan sem Ísland vildi ekki, segir á kápu. Margir virðast halda að
Geirmundar saga sé íslensk þýðing á Svarta víkingnum, sem Bergsveinn gaf út í Noregi árið
2011, en svo mun ekki vera. Þetta er skáldrit, en byggt á sömu sögupersónu: Geirmundi heljar-
skinni, sem var sagður ríkastur landnámsmanna á Íslandi. Hér er gripið niður í bókina á nokkrum
stöðum.
frændum sínum á Ögðum, þeim er
hann fylgði í vestrveg. Þrándr var
maðr blíðmáll ok vænn yfirlitum,
réttnefjaðr ok ennibjartr ok manna
spakastr þeira er þá byggðu við
Breiðafjörð. Þat var eitt sinn at þat
klak kom til eyrna Þrándar at Geir-
mundr hafði tekit hugsótt. Fór hann
at Geirmundarstöðum við fimmta
mann, ok gekk einn inn til bæjar.
Tóku þeir tal saman. Geirmundr lá
í lokrekkju ok lokan fyrir. Þrándr
heilsar honum ok spyrr hversu ferr.
Geirmundr svarar: «Þungfleygr
skarfrinn í logninu.» Þrándr mælti
þá at allt væri segjanda sínum vin.
Geirmundr opnar fyrir ok segir:
«Áðr gat ek hugsat í þaula hvern
hlut ok hverja ráðagjörð svá at ek
vissa hvat at skyldi hafast at morni.
Nú dvelr eigi hugr við. Þat rinnr hjá
ok bítr eigi í. Ok er sem tjörukaðlar
vefist um rifjahylkit ok þröngvi at.
Hús eru fyllt korni, tunnur barma-
fullar af miði ok gnótt slátr á borð-
um. Þrælaflokkrinn stórr ok aflar
vel ok segl öll þanin. Dóttir fædd ok
heil. Ok þó rásar refr í öllu saman.
Borurnar eru enn þyrstar en engi
fylling finnst. Má vera at ham-
ingjur hafi hlaðit skip mín ok aflat
oss beina, en eigi má ek finna angr-
lausa hvílu ok sorg etr hjarta.» Geir-
mundr sté nú úr rekkju, ok sest niðr
við langeldinn í enda skálans.
Þrándr mjóbeinn spyr: «Hvat mun
drauma, frændi?»
Geirmundr mælti: «Fátt dreymt.
Þó má segja draum einn. Mik
dreymði at ek vaknaða hér í skálan-
um. Ek var einn í húsi, en ek heyrða
konugrát ok gekk til ok fann hana.
Sú var firnavæn at sjá ok þó grát-
hnípinn. Hon var áþekk konu nökk-
urri er ek hefi áðr sét. Þat var fyr
löngu síðan er ek var lamðr í man-
húsum. Ek brást við reiðr at hon
gengi inn um miðja nátt ok gisti hús
mín án leyfis. Svá fór at ek rak hana
útgrátandi sem stafkerling eðr am-
bátt. En þá er ek hratt henni á dyrr
kom ægisterk kennd yfir mik sem
öldubrot. Ek fann at ek unna kon-
unni ok hafða hug til hennar góðan,
ok vildi hana aftr taka ok hlýja at.
En þat þótti mér, at ek mætti eigi
gefa eftir, því mér fannst fólk komit
í gættina at nýsast um, ok þá skip-
un mátti eigi aftr taka, at ek hafða
henni á dyrr vísat. Stóð ek þar í
durunum, í drauminum, ok gat mik
hvergi hrært svá sem þá er mara
treðr mann, ok horfða ek á hana
hverfa með grát ok ekka niðr strönd
ok sökkvast í fjörðinn. Þá vaknaða
ek, ok hefir kona sú fylgt mér í vök-
unni æ síðan. Ek leita hennar en fæ
hvergi sét.»
Þrándr mjóbeinn mælti: «Engi
var þat þrælakona, at vér hyggjum.»
«Hver kona þá?» spyr Geirmundr.
«Þat ætla ek at væri sjálf ham-
ingja hjarta þíns er þú rakt á dyrr,
frændi,» sagði Þrándr.
Bergsveinn Birgisson brá sér í gervi skrifara frá miðöldum.
Bókin er mynd-
lýst af mynd-
listarmanninum
Kjartani Halli.
36 bækur Helgin 13.-15. nóvember 2015