Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2011, Síða 33

Náttúrufræðingurinn - 2011, Síða 33
85 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Náttúrufræðingurinn 81 (2), bls. 85–90, 2011 Guðmundur Þorsteinsson ELDUR UPPI Í SNÆFELLSJÖKLI á 17. öld? Frá því að ég fór að ferðast um Snæfellsnesið og horfa á landið með augum leiðsögumanns, fyrir og um aldamótin 2000, hef ég velt fyrir mér upp- runa ýmissa örnefna og hvað þau ,sögðu‘, en það gat verið býsna margt. Vestanvert á Snæfellsnesi rakst ég á nöfnin Gufuskálamóða, Móðulækur og Hólamóður en þau nöfn virtust mér engan veginn geta tengst umhverfinu eins og það er í dag. Vangaveltur, athuganir, mat á aðstæðum og ályktanir dregnar af þessu öllu hafa orðið til þess að ég set tilgátur mínar um þetta efni hér á blað, því að áhugavert gæti verið að skoða málið frekar (1. mynd). 1. mynd. Snæfellsjökull og nágrenni. Kort: Landmælingar Íslands. Þegar grannt er skoðað má auð- veldlega sjá ummerki eftir mikið vatnsflóð við Gufuskála allt frá fjalli og niður undir sjó, einnig við Hólahóla alveg frá jökulrótum að sjó (2. og 3. mynd). Telja má að vatns- flóð hefði á báðum stöðunum borið fram mikla gjósku. Þar sem ,móð- urnar‘ eru lítt grónar má víða greina hvernig straumrastir hafa legið og má jafnvel rekja slóðir straumvatns langt inn í opna gíginn (4. mynd). Landslag þarna bendir ekki til möguleika á miklum vatnsföllum við venjulegar aðstæður. Móðulækur er lítið vatnsfall, en ummerki sýna að þar hefur á sínum tíma runnið mikið vatn með miklum framburði aurs, enda bendir orðið ,móða‘ einnig til þess. Ummerki þessara hamfara má rekja langleiðina til sjávar. Jónas Hallgrímsson var í náttúruskoðun á þessum slóðum árið 1841 og ritar í dagbók sína: Önnur gömul sögn, sem enn lifir á vörum manna, er ekki síður rakalaus. Hún er þess efnis, að tvær stórár, Hólamóða og Gufuskálamóða, á farvegi þeirra er enn bent, hafi fyrrum fossað undan jöklinum suðvestanverðum og runnið þar yst í Faxaflóa, en síðan horfið í jörðu og ekki komið upp úr hafs- botni fyrr en alllangt undan landi. Við jarðfræðirannsóknir mínar fullvissaði ég mig til hlítar um að sögn þessi á rætur í algjörri missýn er stafar af því hvernig landslaginu háttar. En frekari orðræða um þetta efni á ekki heima hér, á hana er drepið sakir þess eins að hún tengist mjög athyglisverðum fornmenjum hér um slóðir. Það sem ég hef í huga eru nokkur gömul tóttarbrot, Munnmæli Íslenzk orðabók segir um orðið móða: „1 fljót, mikið, en straumlítið vatns- fall. 2 leðja, aur.“1 Í Ferðabók Eggerts og Bjarna er í kaflanum um ferð til Snæfellsjökuls sagt á þjóðsagna- kenndan hátt frá vatnsmiklum ám á Snæfellsnesi: Það er þannig, ef til vill ekki skröksaga, sem sögð er um slétturnar vestur á Öndverðarnesi, að þar hafi til forna fallið svo vatnsmiklar ár, að skip gengu upp eftir þeim, allt upp undir fjallsrætur. … Svæði þetta heitir Móður, en það merkir nokkrar eða margar straumlygnar ár. Einnig sjást merki eftir mikla farvegu niður í hraunið, allt til strandar. Í þeim er vatnsnúið grjót. Almenn sögn segir, að vatnið hafi með töfrabrögðum verið látið hverfa í jörð niður og renna þannig til sjávar.2 81_2#profork070711.indd 85 7/8/11 7:41:47 AM

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.