Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2011, Blaðsíða 35

Náttúrufræðingurinn - 2011, Blaðsíða 35
87 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags 4. mynd. Rásir eftir vatn í opna gígnum. Hallamælir auðveldar að sjá halla landsins. Ljósm.: Guðmundur Þorsteinsson. 5. mynd. Nærmynd af grafstáli í námunni. Ljósm.: Guð- mundur Þorsteinsson. sem mér virtist víða vera eins og sviðinn. Sums staðar sýndist hann mikið sviðinn nokkuð niður í gróð- urhuluna og virtist sem þar hefði myndast hörð skel. Nú á vordögum 2011 athuguðu gróðurfræðingar sýni sem ég tók á þessum slóðum. Þar kom fram að þarna vex aðallega hélumosi og eitthvað af fléttum og þörungum. Þegar ég stóð þarna og horfði niður yfir Harðabala, sem var vikur- sorfinn með vatni og vindi, virtist mér að ég gæti verið staddur á austurjaðri gjóskugeirans sem lík- lega hafði fallið í ,miðaldagosinu‘ yfir Harðabala á tiltölulega mjóu belti og með skörpum skilum. Þá fékk ég líka skilning á orsökum sand- og gjóskuframburðar í Gufu- skálamóðu og hvers vegna henni var gefið það nafn. Framangreint gat einnig skýrt hinn mikla sand- framburð í Rifsós á síðmiðöldum.6 Mikil upplifun var að vera staddur á ,blindgötu‘ þegar snögglega opn- ast ný sýn og skilningur á mörgum þáttum í torleystu máli. Mitt fyrsta verk eftir förina yfir Jökulháls var að afla upplýsinga um Rif og Rifsós hjá Skúla Alexand- erssyni, formanni Skógræktar- og landgræðslufélagsins undir Jökli, en hann er mjög fróður um allt þetta svæði. Hann brá skjótt við og auk munnlegra upplýsinga fékk ég hjá honum bók Ólafs Elímundarsonar sagnfræðings, Undir bláum sólarsali. Þar er sérstakur kafli um Rifshöfn og Rifsós en þar stendur: Áin Hólmkela Þegar líða tók á 17. öldina fóru menn að hafa áhyggjur af breyttu rennsli ánna sem runnið höfðu í ósinn, en höfðu nú rutt sér annan farveg, svo að ósinn tók að fylla af sandi. Grynnkun Rifshafnar var mönnum mikið áhyggjuefni og var málið tekið fyrir á héraðsþingi á Ingjaldshóli 31. maí 1686 og „dóm- póstur“ sendur Alþingi um að það beitti sér fyrir því að ánum yrði veitt í sinn forna farveg, … 6 Málinu var vísað til landfógetans en ekkert var gert í því. Í konungs- bréfi, dags. 26. mars 1687, segir „… að höfnin í Rifi grynnki svo mikið daglega … að skip geti ekki látið ferma og afferma án mikillar áhættu.“6 Þarna er ekki annað að sjá en að snögglega hafi farið að berast sandur (fínkornótt gjóska) í Rifsós með ánni Hólmkelu og líklega einnig Laxá, en vatnasvæðið er m.a. Harðibali og nágrenni. Að saman- dregnum fyrrgreindum heimildum, upplýsingum og metnum aðstæðum má telja að þeytigos (sprengigos) hafi orðið undir jökli á háfjallinu upp af Hólum. Gjóskugeirann hefur að líkindum lagt í norð-norðaustur yfir jökulinn ofan Eysteinsdals og yfir Harðabala. Líklegt má telja að gosið hafi orðið í síðasta lagi síðsumars árið 1685. Tilgátur Tími mun nú kominn til að ræða nánar tilgátur sem hér hafa verið settar fram og nokkrar að auki og tína fram rök þeim til stuðnings. Til- gátur, sem eru til skoðunar, reyni ég að taka í eins konar ,möguleikapróf‘. Ef þær standast ekki rökfræðilega gagnrýni miðað við aðra vitneskju eru þær látnar fyrir róða. Mikil ummerki eftir framburð gjósku með vatni eru mjög sýnileg beggja vegna Hólahóla og greinilega má sjá að vatnsflaumur hefur borið gjósku inn í Berudal, opna gíginn sem næst er þjóðvegi (4. mynd). Rekja má rás vatnsins í fjallshlíðinni frá jöklinum en ef að líkum lætur ætti eldstöðin að vera þar. Það virð- ist vera eini staðurinn sem gæti verið uppspretta alls þess vatns sem þarna hefur runnið og hef ég gefið þeirri ætluðu eldstöð, sem enn mun leynast augum manna á þessum slóðum, nafnið Leynir. Gjóskugeirinn virðist hafa verið með skörpum skilum á hliðum og tiltölulega mjór. Austurjaðar hans virðist mér vera nærri vegslóðanum ofan Harðabala. Ég hef ekki haft tækifæri til að kanna hvar vestur- jaðarinn liggur eða hversu langt þessi gjóskugeiri nær í norðurátt, yfir vatnasvæði Hólmkelsár (Hólmkelu, Jarðfallalækjar)6 og Laxár, en líklega nær hann til hafs á milli Ólafsvíkur og Rifs. Á austurjaðrinum, sem er 81_2#profork070711.indd 87 7/8/11 7:41:51 AM

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.