Náttúrufræðingurinn - 2011, Síða 3

107
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Alþýðufræðslan og
Benedikt Gröndal
Í lok fyrstu greinar sinnar um nátt-
úrufræði árið 1852 segir Benedikt
Gröndal (1826–1907): „Það er …
harla gleðilegt, að vita af þeim
mönnum, sem gleðja sig yfir nátt-
úrunni, og dýrð hennar, og sem
vilja öðlast skilning á henni. Ef slík
löngun þróast, þá mætti vel vera, að
bókmenntasaga vor ekki yrði eins
fátæk, eða jafnvel örsnauð, af ritum
um eðli náttúrunnar.“ Benedikt
átti síðan eftir að leggja meira af
mörkum við að fræða fólk um þessi
efni en nokkur annar Íslendingur
fyrir hans daga. Hann var ákafleg
fjölhæfur og frumkvöðull á ótrúlega
mörgum sviðum og samdi m.a.
fyrstu kennslubækur á íslensku
í nokkrum greinum: dýrafræði,
steina- og jarðfræði, landafræði og
efnafræði. Allt frá barnæsku var
Benedikt síteiknandi og „bjó til
heilar myndabækur yfir dýrafræði,
ýmist með öðrum myndum eða þá
upp úr mér eftir lýsingum í bókum“
eins og hann segir frá í sjálfsævisög-
unni Dægradvöl. Ekki síst var hann
vinsælt skáld og áratugum saman
eini náttúrufræðingur landsins.
Í bókasafni Bessastaðaskóla skoð-
aði Benedikt ungur náttúrumyndir
í erlendum bókum og hneigðist
snemma að dýrafræðinni: „… var
ég alltaf að vaða í sjónum og kafa
í mógröfunum eftir pöddum og
ormum en enginn gat sagt mér
neitt til eða stýrt mér.“ Tvítugur
lauk Benedikt Gröndal prófi frá
Bessastaðaskóla og hélt sama ár til
Kaupmannahafnar þar sem hann
lagði m.a. stund á náttúrufræði sem
hann sinnti þó lítið næstu áratug-
ina. Þegar Benedikt hóf kennslu
við Lærða skólann (1874) byrjaði
hann að teikna myndir af íslenskum
dýrum og ætlaði náttúrusögusafni
skólans. Að þessum teikningum
vann hann síðan fram á efstu ár og
urðu úr þeim nokkrar bækur. Þær
mestu voru Dýraríki Íslands sem
kom út árið 1975 og Íslenskir fuglar
sem gefin var út 2011 af Crymogeu
í samtarfi við Náttúrufræðistofnun
Íslands.
Er Benedikt Gröndal hóf samn-
ingu Íslenskra fugla við lok þarsíð-
ustu aldar, hafði enginn Íslendingur
tekið sér slíkt verk fyrir hendur og
það var ekki fyrr en með Fuglunum
eftir Bjarna Sæmundsson, árið 1936,
að slík bók birtist á prenti. Jónas
Hallgrímsson hafði reyndar gert
Bókmenntafélaginu tilboð um að
taka saman íslenska fuglafræði en
því var hafnað.
Á saurblaði Íslenskra fugla segir
Benedikt að bókin sé hans hans
eign „alveg óviðkomandi þeim
fjárstyrk sem alþíngið hefur veitt
mér“. Ástæðan var sú að hann
hlaut engan opinberan styrk til
verksins og mætti eins og oft áður
skilningsleysi í viðleitni sinni að
uppfræða almenning. Eitt sinn fékk
hann styrk frá dönsku stjórninni til
að þýða kennslubók í náttúrufræði
gegn loforði Jóns Sigurðssonar um
að Bókmenntafélagið kæmi henni á
prent. Benedikt lauk við þýðinguna
en þegar til átti að taka vildi Jón
ekki kannast við loforðið. Olli það
Benedikt sárum vonbrigðum og
fargaði hann handritinu. Þorvaldur
Thoroddsen kynntist Jóni Sigurðssyni
nokkru síðar og talaði í Minningabók
sinni kuldalega um áhugaleysi hans í
þessum efnum: „Oftar en einu sinni
braut eg upp á því við Jón Sigurðs-
son, að nauðsynlegt væri, að fræða
íslenska alþýðu um náttúruvísindi og
hinar nýju uppgötvanir vísindanna,
tók hann því nokkuð dauflega og
sagði eitt sinn: Þeir hafa sögurnar
og þurfa í rauninni ekki annað.“
Tilgangur Benedikts með dýra-
söfnuninni var aldrei að uppgötva
neitt nýtt, heldur safna því sem
til væri og gera myndir af því
í eina bók, eins og hann segir í
Dægradvöl: „... ég var alltaf að fást
við þessi störf, sem enginn kunni né
vildi meta neins, ég vann aleinn, án
hluttekningar annarra, enda vildi
enginn nota þekkingu mína til neins,
en starfið veitti mér þá ánægju, sem
menn annars hafa ekki hugmynd
um.“ Íslenskir fuglar og Dýraríkið
voru því einskonar sjálfshjálp-
arbækur Benedikts og hann vann
að þeim sleitulaust árum saman,
vitandi að þær yrðu sennilega aldrei
gefnar út. Notagildi slíkra bóka
taldi hann hinsvegar ótvírætt: „Slík
óútgefin myndasöfn eru víða á
bókhlöðum og hafa ætið þótt mikils
verð, því þau eru hjálp fyrir þá sem
vilja stunda þessi fræði …“
Benedikt Gröndal var miklu
fremur alþýðufræðari og kennari
en vísindamaður. Í fyrrnefndri grein
frá 1852 leggur hann áherslu á
mikilvægi fræðslu og þekkingar á
náttúrunni er hann hrósar gömlum
kennara sínum og lætur í ljósi
ánægju sína yfir því „hvorsu mikinn
þátt Björn Gunnlögsen alltaf hefir
tekið og tekur enn í því, að gera
almenningi skiljanlega marga hluti
náttúrunnar sem fyrir augun bera.
Það getur vel verið að sá, sem svo
fúslega og stöðuglega lætur sér
annt um þessa hluti, gjöri meira að
verkum en margur heldur; því á
þekkingu á náttúrunni er þekking
á lífinu grundvölluð, á náttúrunni
er velmegun þjóðanna byggð. En
náttúran er jafn voldug og mikil í
hinu smáa sem hinu stóra.“
Kristinn Haukur Skarphéðinsson,
dýravistfræðingur
81_3-4_loka_271211.indd 107 12/28/11 9:13:28 AM