Náttúrufræðingurinn - 2011, Side 50

Náttúrufræðingurinn
154
verða töld. Hún er mjög lífsterk og
kann á landi að liggja sem selur einn
heilan dag. En í sandi bilar hún
aldrei.5
Hér kemur fram að um er að
ræða 30 álna langan skíðishval, með
hvítum skíðum, sem getur legið í eða
á sandi (sem selur) og er vel ætur. Víst
hefðum við kosið að þessi lýsing
væri ýtarlegri, en bót er í máli að
henni fylgir teikning af hvalnum, að
vísu frumstæð, en sýnir þó í megin-
dráttum sköpulag hans. Þar sést
að hvalurinn hefur engan bakugga
(horn), en í þess stað nokkra hnúða á
aftanverðum hrygg, sem er sérkenni
gráhvalsins í Kyrrahafi.
Lýsing Jóns lærða og teikning
stemma ekki við neinn skíðishval
í Atlantshafi og voru því mörgum
ráðgáta. Í skýringum sínum við
umrætt rit gat Halldór ekki greitt
úr því en taldi sandlægju vera
samnefni við sandætu, sem aðrar
heimildir geta um, og tengir heitin
við sandreyði með vafa. Bjarni
Sæmundsson6 gat sér þess til að
þetta væri eitt af mörgum nöfnum
hrefnu (hrafnreyðar), þar sem hún
hefur gulhvít skíði og er oft nærri
landi. Hvorugur þessara hvala
passar þó við lýsingu Jóns.
Ýmsir erlendir fræðimenn hafa
ritað um hvalanöfn í Eddu, Kon-
ungsskuggsjá og Náttúrufræði Jóns
lærða. Árið 1970 birtist grein eftir
F.C. Fraser, hvalafræðing við Brit-
ish Museum í London, þar sem
hann færði rök fyrir því að sand-
lægja Jóns lærða væri tegundin
Eschrichtius robustus, sem þekkist
nú ekki í Atlantshafi en er vel þekkt
við Kyrrahafsströnd Norður-Amer-
íku og kallast þar gray whale (grá-
hvalur). Það var Gwynne Vevers,
dýrafræðingur í London, sem benti
Fraser á ritgerð Jóns og þýddi hana
fyrir hann.7,8,9
Þetta er næsta augljóst þegar
skoðuð er lýsing Jóns og mynd af
hvalnum, sem er hornlaus en hefur
áberandi hnúða á aftanverðu baki;
þar að auki er ekki rengi á kvið
hvalsins á mynd Jóns og styður
sú staðreynd það einnig að hún
sé af gráhval. Auk þess stemma
lifnaðarhættir hans nokkuð vel við
lýsingu Jóns, því að gráhvalurinn í
Kyrrahafi býr með ströndum fram,
sækir gjarnan í innhöf og lón og
liggur þar oft á sandbotni, þótt ekki
sé þess getið að hann liggi uppi á
sandi eins og Jón o.fl. segja sand-
lægjuna gera.
Þórður Þorláksson (1637–1697),
niðji Guðbrands Hólabiskups og
biskup í Skálholti frá 1674 til dauða-
dags, var allra manna lærðastur og
vel að sér í náttúrufræðum. Hann
ritaði Íslandslýsingu á latínu undir
nafninu Theodor Thorlacius, eins
konar doktorsritgerð við háskólann
í Wittenberg í Þýskalandi, Dissertatio
chorographico-historica de Islandia,
sem fyrst var gefin út í Wittenberg
1666 og síðast í alþýðlegri útgáfu
af Ferðafélagi Íslands 1982, þýdd
af Þorleifi Jónssyni. Þórður getur
aðeins um þrjár tegundir skíðis-
hvala: steypireyði, sléttbak og sand-
ætu, en um hana farast honum svo
orð:
Sandæta, sem er gjarnan 30 álnir á
lengd, heitir svo vegna þess, að hún
kann vel við að liggja á sandi, og sést
hún jafnvel iðulega á ströndinni. Þeir
stórfiskar, sem hér hafa verið taldir, eru
með skíði en engar tennur. Kjötið af
þeim er hollt og prýðilegt til matar.10
Engar skýringar fylgja þessu riti,
en varla fer milli mála að Þórður á
við sömu skepnu og Jón lærði kallar
sandlægju. Ummæli Þórðar benda
til að hún hafi enn verið tíð við
Ísland á 17. öld.
Hans Peder Resen (1625–1688)
var danskur lærdómsmaður og
prófessor við Hafnarháskóla sem
kom nokkuð við sögu íslenskra
fræða. Hann samdi mikið ritverk
á latínu, kallað Atlas Danicus, sem
var endurbætt af Johan Brunsmand
og lokið 1688. Það var ekki prentað
fyrr en á 20. öld og þá í bútum. Í því
er m.a. að finna lýsingu Íslands og
Íslendinga, sem Jakob Benediktsson
þýddi og Sögufélag gaf út í bókinni
Íslandslýsing 1991. Resen kom aldrei
til Íslands en hefur allan sinn fróð-
leik úr eldri ritum og frá íslenskum
heimildarmönnum. Í kafla um
„Íslensk vatnaferlíki“ er m.a. fjallað
um hvali. Mikið af efni hans er sótt
í rit eftir annan danskan fræðimann
og prófessor, Thomas Barholin
(1616–1680), sem 1657 gaf út bók
á latínu með titlinum Historiarum
anatomicarum rariorum.11 Í Íslands-
lýsingu Resens fær sandlægjan þessa
athyglisverðu umsögn:
[Sandæta/sandlægja]. Átjánda teg-
und er sandæta eða sandlægja, sem
dregur nafn af sandi, þar sem hún
er vön að liggja, og sést því oft við
ströndina, en þar leitar hún að smá-
fiskum sem sveima í sandinum og
eru helsta æti hennar. Hún hefur skíði
en engar tennur. Menn eta kjötið af
henni, en erfitt er að murka úr henni
lífið, því hún er lengi að deyja eins
og selurinn. Sé hún tekin á söndum
brýst hún hart um, svo varasamt er
að nálgast hana fyrr en hún er upp-
gefin eða hálfdauð.12
Samkvæmt skýringum Jakobs
Benediktssonar og umfjöllun í riti
Ole Lindquist er þessi klausa mjög
samhljóða því sem Bartholin ritar Sandlægja – teikning Jóns lærða Guðmundssonar frá árunum 1640–1644.
81_3-4_loka_271211.indd 154 12/28/11 9:14:18 AM