Náttúrufræðingurinn - 2011, Qupperneq 58

Náttúrufræðingurinn
162 Náttúrufræðingurinn 81 (3–4), bls. 162–164, 2011
Náttúruminjasafn Íslands
Ýmislegt hefur verið ritað um Nátt-
úruminjasafnið í áranna rás, en
kveikjan að meðfylgjandi hugleið-
ingum var greinarstúfur eftir Sigurjón
B. Hafsteinsson sem birtist í Náttúru-
fræðingnun 2010.1 Náttúruminjasafn
Íslands er í safnalögum nr. 106 árið
20012 skilgreint sem höfuðsafn á
sviði náttúrufræða og var stofnað
með lögum nr. 35 árið 20073. Safnið
á nú samastað í gömlu og fallegu
húsi við Brynjólfsgötu 5 þar sem eru
tveir fastir starfsmenn og ört vax-
andi gripasöfn. Samkvæmt lögum um
Náttúruminjasafn Íslands er því gert
að safna náttúruminjum, skrá þær og
varðveita, auk þess að annast rann-
sóknir á starfssviði sínu, og er miðlun
til almennings og skóla einn meg-
inþátta starfseminnar.3 Safnalög voru
endurskoðuð haustið 2011 og í lögum
nr. 141/2011 segir um höfuðsöfnin:
8. gr. Höfuðsöfn
Höfuðsöfn eru þrjú: Listasafn Íslands,
Náttúruminjasafn Íslands og Þjóðminjasafn
Íslands. Þau eru öðrum söfnum til ráðgjafar
og skulu stuðla að samvinnu safna og
samræmdri safnastefnu hvert á sínu sviði.
Höfuðsöfn skulu hafa forustu í málefnum
safna á sínu sviði, stuðla að eflingu og samræmi
í safnastarfi og leiða faglegt samstarf safna og
annarra aðila. Höfuðsöfn skulu leitast við að
efla og auka þekkingu og færni starfsfólks safna.
Höfuðsöfn skulu annast kynningu á sér-
sviði sínu innan lands og utan. Safnkostur
höfuðsafna skal vera undirstaða fræðslu- og
sýningarstarfs þeirra. Hann skal jafnframt
vera aðgengilegur til rannsókna.
Höfuðsöfn mega ekki taka við gjöfum sem
kvaðir fylgja. Ráðherra getur veitt undanþágu
frá þessu ákvæði ef sérstök rök mæla með því.
Saga Náttúruminjasafns Íslands er
ekki löng, aðeins fjögur ár, en safnið á
rætur sínar að rekja til Náttúrugripa-
safnsins sem Hið íslenska náttúrufræði-
félag (HÍN) stofnaði árið 1889. Þegar
Sigurjón í fyrrnefndri grein lætur að því
liggja að um sé að ræða harmsögu allt
frá árinu 1889 er í raun átti við nán-
ast samfellda vandræðasögu fjögurra
stofnana. Náttúruminjasafnið sem
stofnað var 2007 er ekki sama stofn-
unin og Náttúrugripasafnið sem HÍN
kom á fót árið 1889, þótt vissulega
reki það rætur sínar til þess, og því
er ekki rétt í umræddri grein að Nátt-
úruminjasafn Íslands hafi verið rekið af
Hinu íslenska náttúrufræðifélagi til 1947.
Skipuleg söfnun og varð-
veisla minja á Íslandi
Þann 24. apríl árið 1887 var „Íslenskt
náttúrufræðisfélag“ sett á stofn í
Kaupmannahöfn af Birni Bjarnarsyni
lögfræðingi og Stefáni Stefánssyni
grasafræðingi.4 Ætlunin var að koma
á fót náttúrugripasafni í Reykjavík í
samræmi við 2. gr. laga félagsins:
Aðaltilgangur fjelagsins er að koma upp
sem fullkomnustu náttúrugripasafni á Íslandi,
er sje eign þess og geymt í Reykjavík.
Kaupmannahafnarfélagið lagðist af
þegar stofnendur þess fluttu heim til
Íslands, þrátt fyrir áhuga þeirra á mál-
inu og söfnunarstarf þeirra. Tveimur
árum síðar, 16. júlí árið 1889, var „Hið
íslenzka náttúrufræðisfélag“ stofnað
í Reykjavík og kom á laggirnar nátt-
úrugripasafni því sem þekkt varð
sem Náttúrugripasafnið í Reykjavík5
og hóf sýningar strax árið 1890. Hið
ágæta framtak félaga Hins íslenska
náttúrufræðifélags fékk hljómgrunn
meðal almennings og starfaði Nátt-
úrugripasafnið í Reykjavík til ársins
1947 á vegum félagsins, framan af við
þröngan kost og í óboðlegu húsnæði
fyrir slíka starfsemi. Heldur bötnuðu
aðstæður safnsins þegar það var flutt
í nýbyggt Safnahús (nú Þjóðmenn-
ingarhús) árið 1908 og þar var það til
húsa næstu áratugina ásamt þáver-
andi höfuðsöfnum þjóðarinnar,5 en
því var lokað árið 1960.
Það vill oft gleymast, þegar fjallað
er um Náttúrugripasafnið í Reykjavík,
að munir þess voru vissulega afhentir
menntamálaráðuneytinu með samn-
ingi þann 16. júní 1947,5 en stofnun
nýs safns á vegum ríkisins dróst til
ársins 1951 þegar Náttúrugripasafn
Íslands var stofnsett með lögum og
því gert að starfa við söfnun og rann-
sóknir á náttúrugripum.6 Starfaði
Náttúrugripasafn Íslands til ársins 1965
þegar Náttúrufræðistofnun Íslands var
stofnuð með lögum nr. 48 það árið.7
Safnið var flutt á Hlemm 1960.
Í grein Sigurjóns1 er saga safnsins
rakin sem samfelld saga eins safns,
en safnið skipti um eigendur 1947,
skipti um nafn 1965, skilið var á milli
safna- og rannsóknastarfsemi 1992
og nýtt safn stofnað 2007. Sigurjóni
verður tíðrætt um slæm húsnæð-
ismál Náttúruminjasafns Íslands og
hefur þar mikið til síns máls. Raunar
er þó um fjórar stofnanir að ræða:
Náttúrugripasafnið í Reykjavík (HÍN-
safnið 1889–1947), Náttúrugripasafn
Íslands (ríkissafn 1947–1965), Náttúru-
fræðistofnun Íslands (1965–rannsókn-
arstofnun) og Náttúruminjasafn Íslands
sem er hið opinbera náttúruminja-
safn íslenska ríkisins (2007–).
Hlutverk Náttúruminja-
safns Íslands
Þegar vikið er að hlutverki Nátt-
úruminjasafns Íslands í umræddri
grein verður að líta til þess hvernig
það er skilgreint í lögunum og einnig
hvernig samsvarandi söfn erlendis
sinna hlutverkum sínum. Í 2. gr.
laganna um safnið er hlutverk þess
tekið saman:
Hlutverk Náttúruminjasafns Íslands er
að varpa ljósi á náttúru Íslands, náttúrusögu
landsins, nýtingu náttúruauðlinda og nátt-
úruvernd, auk þess að varpa ljósi á samspil
manns og náttúru og á náttúru landsins í
alþjóðlegu samhengi.
Náttúruminjasafnið safnar munum sem
henta starfsemi þess, skráir þá og varðveitir.
Náttúruminjasafn Íslands starfar
sam-kvæmt lögbundnu hlutverki
sínu, það safnar náttúruminjum,
greinir þær, skráir þær og sinnir
rannsóknum á safngripum. Aðstæðna
vegna hefur ekki verið ráðist í bygg-
ingu húsnæðis fyrir Náttúruminjasafn
Íslands og hefur safnið því þurft að
sníða sér stakk eftir vexti. Áætlað er
að sýningarstarfsemi hefjist árið 2012,
fáist fjármagn til þess.
Staðsetning safnsins hefur verið
hugleidd mjög vel, aðstæður kann-
aðar í öðrum löndum til samanburðar
og einnig hér á landi. Þorri íslensku
þjóðarinnar er búsettur á Reykjavík-
ursvæðinu og þótt ekki væri vegna
annrs er rökrétt og eðlilegt að Nátt-
úruminjasafn Íslands sé í Reykjavík,
Helgi Torfason og Georg B. Friðriksson
Af samtíð og framtíð Náttúruminjasafns Íslands
81_3-4_loka_271211.indd 162 12/28/11 9:14:21 AM