Málfregnir - 01.12.1990, Side 27

orð um íðorð því að í hugum margra eru
þau nánast hið sama og nýyrði. Á sjötta
áratugnum komu til dæmis út fjögur íð-
orðasöfn undir heitinu Nýyrði. Þetta er
ekki alls kostar nákvæmt. íðorð mætti
skilgreina sem „orð eða orðasambönd
sem notuð eru innan tiltekinnar fræði-
greinar eða starfsgreinar“ og samkvæmt
því geta flest orð frá einhverju sjónar-
miði og á einhverjum tíma verið íðorð.
Hitt er annað mál að í ísiensku eru mjög
mörg íðorð jafnframt nýyrði og skipu-
legt nýyrðastarf á íslandi fer að miklu
leyti fram á vegum fólks úr tilteknum
fræðigreinum eða starfsgreinum sem er
að gera íðorðaskrár yfir hugtök á sér-
sviðum sínum.
Verður nú í stuttu máli gerð nánari
grein fyrir myndun nýyrða. Ekki er þess
kostur hér að lýsa aðferðum við endur-
nýjun orðaforðans til hlítar. Peim sem
vilja kynna sér málið betur er bent á
grein Baldurs Jónssonar, „íslenska
orðmyndun", í tímaritinu Andvara, nýj-
um flokki, 29, 1987, og grein Jóns Hilm-
ars Jónssonar, „Hefð og hneigð í ís-
lenskri orðmyndun“, í Málfregnum 3,
1988.
Nýyrðum af innlendum efniviði er
skipt í tvennt. Annars vegar eru ný-
myndanir, þ.e. orð sem hafa ekki verið
til áður. Þær eru ýmist afleidd orð (t.d.
hreyfill), þ.e. leidd af öðrum orðum með
hljóðbreytingum eða forskeytum eða
viðskeytum, ellegar samsett orð (t.d.
sjónvarp), þ.e. tveir eða fleiri orðstofnar
tengdir saman til að mynda nýtt orð.
Hins vegar eru innlend lán (nýmerking-
ar) (t.d. þulur), þ.e. orð sem til eru áður
í málinu en fá nýja merkingu jafnframt
eldri merkingu.
Nýyrði af erlendum efniviði (eða er-
lend lán) eru tvenns konar. Orð, sem
samrýmast nægjanlega vel hljóðreglum
og beygingarreglum íslensku, eru oftast
nefnd tökuorð. Oft er eins og orðin hafi
aðlagast íslensku sjálfkrafa við almenna
notkun (t.d. jeppi) en í öðrum tilvikum
hafa nýyrðasmiðir vitandi vits skorið
framandleg einkenni af orðum áður en
þeim var komið á framfæri (t.d. berkl-
ar). Auk tökuorða, þ.e. orða sem hafa
verið felld svo að íslensku að ekki er af
þeim umtalsverður framandi keimur, er
annar hópur orða sem telst til erlendra
lána. Það eru orð sem hafa ekki verið
aðlöguð íslensku svo að vel sé en eru eigi
að síður mikið notuð og málsamfélagið
virðist umbera, að minnsta kosti meðan
ekki er samstaða um að aðlaga þau á
tiltekinn hátt eða finna þeim samsvörun
af íslenskum efniviði. Sem dæmi um ný-
yrði af þessari gerð má nefna orðið bíó.
Aðlögun
Þegar reynt er að finna nýju fyrirbæri ís-
lenskt heiti er mikilvægt að byrja á rétt-
um enda, þ.e. að taka mið af orða-
forðanum sem fyrir er í íslensku. Oft
reynist vera til íslenskt orð yfir fyrirbær-
ið án þess að nýyrðasmiðnum, sem í hlut
á, sé kunnugt um það. Því er mikilvægt
að leita til þrautar í orðasöfnum. Beri
það ekki árangur, eða telji menn fyrri til-
lögur óviðunandi af einhverjum sökum,
er eðlilegt að reyna nýmyndun með hlið-
sjón af íslenskum orðum skyldrar merk-
ingar eða bæta hinni nýju merkingu inn í
merkingarsvið einhvers eldra orðs.
Ef engin þessara leiða er vel fær er að-
lögun erlends orðs oftast næst á dagskrá.
(Stundum háttar þannig til að það er fyr-
ir fram sýnt að sú leið virðist best fær,
t.d. þegar um ýmis hinna fjölskrúðugu
efnafræðiheita er að ræða, svo að dæmi
sé nefnt.) í grein Baldurs Jónssonar, „ís-
lenskri orðmyndun“, sem fyrr var nefnd,
er yfirlit yfir helstu þætti sem huga þarf
að við aðlögun útlendra orða að íslensku
máli. Flestir eða allir, sem vinna við skipu-
lega nýyrðastarfsemi, eru samtaka um að
erlendu orðin skuli slípuð svo sem kostur
er áður en farið er að nota þau að marki.
Þannig eru þau gerð að tökuorðum.
27